Franciszek Józef: władca niejednoznaczny

Dla wielu Polaków był depozytariuszem ich nadziei. Stał na czele europejskiej monarchii multi-kulti. Uosabiał liberalne ustawodawstwo, pacyfizm i kulturę poszanowania prawa osiągającą trudny dziś do wyobrażenia poziom. Dla jednych był ideałem władcy, który z absolutysty stał się konstytucjonalistą. Najsprawiedliwszym pod słońcem cesarzem. Najłagodniejszym z łagodnych. Dla innych jednak – figurą operetkową, kiczem i gadżetem w sam raz na etykietę butelki z wodą żywiecką. Dla jeszcze innych – części południowych Słowian i anarchistów – znienawidzonym symbolem starego porządku, ucisku i zniewolenia. Chciano go uśmiercić. Zabito jego żonę i następcę tronu. Zmarł 21 listopada 1916 r. Chowano go dziewięć dni później. Na chwilę wyszło słońce. W kondukcie szli Radziwiłłowie, Czartoryscy i ministrowie Polacy, austriackie ekscelencje. 18-letnia wówczas Karolina Lanckorońska obserwowała kondukt z okien Hofburga. Zapamiętała tysiące odsłanianych głów i dojmującą ciszę. Nic zrazu nie zapowiadało, że młody cesarz osiągnie kiedyś szczyty popularności. Tron Cesarstwa Austriackiego (które potem stało się Monarchią Austro-Węgierską) obejmował w 1848 r. poza stolicą. Miał 18 lat. I żadnych nadzwyczajnych przymiotów. W kraju tliła się jeszcze rewolucja (Wiosna Ludów). Jego poprzednik, cesarz Ferdynand I, był człowiekiem chorym i ograniczonym umysłowo. Austrią przez lata rządzili ministrowie Klemens Metternich i Feliks Schwarzenberg, potęgi starego porządku. Wybitne mózgi. Mógł uważać się za ich ucznia. I nigdy nie wyjść z cienia. Zaczynał jako neoabsolutysta. Prawdopodobnie zresztą innej formy rządów w ogóle nie umiał sobie wyobrazić. Polacy też zrazu za nim nie przepadali. W 1848 r. poparli Węgrów, którzy wystąpili przeciwko monarchii. Kilku Polaków odegrało istotną rolę podczas Wiosny Ludów. W rewolucję zamieszani byli arystokraci i demokraci. Niektórzy z nich wylądowali w więzieniach. Austria po 1815 r. – w porównaniu z Rosją czy Prusami – była najcięższym zaborem. Ze stu szlachty zwolenników „miała najwyżej pięciu” – czytamy w „Patriotyzmie dziadów naszych”. Mało kto przypuszczał, że pod nowym władcą może się to diametralnie zmienić. Że ze stu najwyżej pięciu może zwolennikami cesarza nie być. Z więzienia narodów monarchia stała się rajem liberałów, a niedawni rewolucjoniści (z Franciszkiem Smolką i Florianem Ziemiałkowskim na czele) zostali c.k. dygnitarzami. Pierwszym franciszkofilem znanym z imienia i nazwiska był prawdopodobnie jego nauczyciel języka polskiego Wacław Zaleski; romantyczny poeta, „człowiek poczciwy, katolik dobry, a u dworu dobrze położony”. Zmarł jednak młodo, a podczas Wiosny Ludów kompletnie się pogubił. Drugim byłby romantyczny antybohater Agenor hr. Gołuchowski, znienawidzony przez szlachtę („spiskujących wariatów”) i uchodzący za zdrajcę, renegata i germanizatora. W najlepszym razie – za cynicznego karierowicza. Ten się nie pogubił. Zerwał z romantyzmem. Długo „stał na lojalności”, budując cierpliwie porozumienie z tronem. Reszta szlachty od administracji zaborczej trzymała się jeszcze z dala. Niemieckiego się nie uczyła. W korespondencji prywatnej język ten pojawia się dopiero wraz z pierwszymi objawami uwielbienia dla cesarza, by z czasem bujnie się rozkrzewić. Agenor Gołuchowski, „realista bez zasad”, wywalczy autonomię galicyjską. Jego syn, też Agenor, przyczyni się do jej idealizacji. Pierwszy wezwie Polaków do „kalkulacji” (jak w polityce kalkulują inne narody). Drugi w jej wyniku zostanie ministrem spraw zagranicznych c.k. monarchii. I do rozumu, dla ozdoby, doda uczucie. Gołuchowskiemu seniorowi pójdzie tak dobrze, że zamarzy o koronie Jagiellonów dla Franciszka. Franciszek po kolejnych niepowodzeniach przebuduje monarchię. Nada jej konstytucję i parlamentaryzmu szybko się nauczy. Sam ograniczy swoją władzę. I z neoabsolutysty stanie się konstytucjonalistą. Prawa nigdy nie złamie. Nauczy się współpracować z parlamentem i zmieniającymi się gabinetami. Nie dopuści do powstania dworskiej kamaryli. I nie stanie się niczyim zakładnikiem. W przebudowanej monarchii Polacy otrzymają język polski. Zwróci się im Wawel zajmowany przez wojska austriackie. Utworzy Akademię Umiejętności, oba uniwersytety (w Krakowie i Lwowie) pięknie się rozwiną. „Przejdą nasi rodacy – napisze Koźmian – iluminację”. Alienację zamienią na afirmację obcego państwa, zapuszczą w nim korzenie, a na końcu tej drogi postawią Gołuchowskiemu pomnik, pomniki cesarza stawiając w niejednym galicyjskim pamiętniku. Na habsburskiej szachownicy okażą się mistrzami. 11 narodowości, 17 krajów koronnych, 20 ciał ustawodawczych, 27 partii i „niezliczona ilość światopoglądów”. Najpierw przed tą grą Polacy będą drżeć. Później w niej zagustują. W przeciwieństwie do gospodarki kraju elity mieli świetne. Profesorsko-hrabiowskie. Gołuchowski potrafił walić pięścią w stół, Dunajewski (trzykrotny rektor uniwersytetu) na cesarza teatralnie się obrażać. Jako parlamentarny mówca nie miał sobie równych. Jako minister skarbu wyprowadził monarchię z kryzysu, wychowując kilku swoich następców. Kazimierz Badeni (dziadek zmarłego niedawno dominikanina ojca Joachima) stał na czele rządu austriackiego i stanowczością wielu przypominał Otto von Bismarcka. Michała Bobrzyńskiego (profesora UJ) nazwą „mądrą, zimną głową”. Franciszek Józef modlił się, by Badeni był jego „ostatnim i dożywotnim premierem”. Bobrzyńskiego pytał, czy można dać broń Piłsudskiemu. W układzie heliocentrycznym monarchii Polacy znaleźli się więc na nieodległej orbicie. Oswoili Austrię, nauczyli się niemieckiego, zdobyli silną pozycję w parlamencie i po 30 latach nie umieli już „abstrahować” od cesarza. Zacznie się to wszystko od okrzyku „Es lebe der Kaiser” wzniesionego przez uwolnionego z więzienia Adama Potockiego (w 1851 r.), skończy na pisaniu słowa cesarz wielką literą, pierwszym toaście za jego zdrowie, wiernopoddańczych hołdach szlachty i przekonaniu o osobistym stosunku Franciszka do Polaków. Dokona się rzecz niezwykła – cesarz połączy konserwatystów i demokratów. Wywoła rozłam wśród endeków orientujących się na Rosję i zaczaruje nie tylko polskich socjalistów, co Karola Marksa wprawi w nerwowy rozstrój. Zasypie też w pewnym sensie podziały klasowe. Do Galicji wjedzie jak ojciec „między kochające dzieci. Nie było ani jednego bagnetu na strzeżenie jego osoby, a otaczało go 50 tysięcy serc kochających”. Później tych serc będzie jeszcze więcej. Niewieścich i męskich, profesorskich, hrabiowskich, urzędniczych i chłopskich. Chłopi w Galicji byli cesarscy, zanim jeszcze ksiądz Stanisław Stojałowski zaczął ich oświecać i nim stali się Polakami. Wierzyli, że cysorz obroni ich przed panami i pańszczyzną, którą – gdyby nie on – panowie natychmiast by przywrócili. Przywróciłaby ją też zapewne niepodległa Polska i dlatego w 1914 r. w odpowiedzi na cesarski manifest „Do moich ludów” tu i ówdzie stawili się z kosami. Żeby panowie nie zrobili czegoś wbrew władcy. Byli ci chłopi jak żołnierze z popularnej marszowej piosenki: „Nasz Pan Kajzer klawy chłopak jest/Nie może se rady dać/Musimy mu pomagać”. W rubryce zawód Franciszek Józef wpisał kiedyś podobno „urzędnik”. Urzędnicy w istocie stworzyli Austro-Węgry. Na przełomie XIX i XX w. zaroiło się więc w Galicji od mężczyzn z charakterystycznym zarostem. W urzędniczych szufladach spoczęły rozmaite dokumenty z cesarskim „odręcznym podpisem”. Z dumą przywdziewało się urzędniczy uniform, a na śniadanie zjadało się kajzerki i czytało „Pressę”. Los Polaków tak dalece zmienił się na lepsze – pisał Stanisław Tarnowski – że tylko „Bogu, a po nim panującemu cesarzowi Franciszkowi Józefowi za to dziękować”. Po Gołuchowskim rozwiązał się worek z Polakami. Poza wspomnianymi już, także Kazimierz Grocholski, Florian Ziemiałkowski, Stanisław Madeyski, Leon Biliński, Apolinary Jaworski, Dawid Abrahamowicz, Witold Korytowski, Wojciech Dzieduszycki. Kilka polskich konstelacji. Trzech premierów, siedmiu ministrów skarbu, czterech ministrów wyznań i oświaty, trzech rolnictwa. W sumie około czterdziestu ministrów różnych rządów. Wielu Niemców skłaniało się wówczas ku Bismarckowi i Hohenzollernom. Wielu Słowian ku panslawist