Jak wyglądał początek końca ZSRR

To musiał być jeden z najdziwniejszych dni w życiu Andrieja Sacharowa, choć przecież ten wybitny fizyk i laureat Nagrody Nobla widział już bardzo wiele. Późnym wieczorem 15 grudnia 1986 r., gdy wraz ze swoją żoną Jeleną Bonner, którą pieszczotliwie nazywał Lusią, siedzieli w fotelach w ich mieszkaniu w mieście Gorki i oglądali telewizję, ktoś zadzwonił do drzwi. Chwila wahania. Było późno, a Andriej Dmitrijewicz i jego małżonka nie mieli w mieście przyjaciół, którzy mogliby złożyć niezapowiedzianą wizytę. Sacharow jednak otworzył, choć obawiał się kolejnej rewizji. W progu stało dwóch monterów i funkcjonariusz KGB, który sucho oznajmił, że kazano założyć telefon. Gdy było już po wszystkim, ten sam funkcjonariusz powiedział: „Jutro o dziesiątej będą do was dzwonić”. Najsłynniejszy dysydent ZSRR, jak sam potem wspominał, nie wiedział, co myśleć. Mijał już siódmy rok zesłania do zamkniętego miasta Gorki (Niżnyj Nowgorod). Sacharow podejrzewał, że może znów chodzi o jakiś wywiad – konsekwentnie ich odmawiał, bojąc się manipulacji. Następnego dnia czekał jednak przy aparacie, ale o godz. 10 nikt nie zadzwonił. O 11 ani w południe też zresztą nie. Dopiero o 15, gdy zrezygnowany postanowił wyjść do sklepu po chleb, aparat się odezwał. Sacharow podniósł słuchawkę i usłyszał kobiecy głos: „Będzie z panem rozmawiał Michaił Siergiejewicz”. Po chwili padły słowa: „Dzień dobry. Tu Gorbaczow”. A zaraz potem te najważniejsze: „Będzie pan mógł wrócić do Moskwy”. Podniesionym głosem Tradycja rozmów telefonicznych władców Kremla z intelektualistami była długa. Te najsłynniejsze, ale i najbardziej przerażające, miały miejsce za panowania Józefa Stalina. Jak napisał wybitny znawca Rosji Andrzej Drawicz, dyktator „lubił takie gesty, umiał je dozować i znał ich wagę”. Telefoniczne rozmowy decydowały o czyimś życiu i mogły odmienić los. Liczyło się każde słowo, a nawet ton, w jakim było wypowiadane. Tak było choćby z Michaiłem Bułhakowem, skazanym swego czasu na zapomnienie. Stalin w przypływie lepszego humoru i po lekturze listu, jaki pisarz doń wysłał, zadzwonił do niego i poradził, by złożył podanie o pracę w Teatrze Artystycznym, skąd wcześniej odprawiono Bułhakowa z kwitkiem. „Mam wrażenie, że się zgodzą…” – dodał przywódca ZSRR. Oczywiście, epokę Stalina od czasów Gorbaczowa dzieliło niemal wszystko. Obaj rządzili Związkiem Radzieckim, ale ten drugi właśnie przystępował do reformy państwa i pozbycia się resztek stalinizmu – w imię wielkiego powrotu do, rzekomo dobrych, wartości leninowskich. Sacharow zdawał sobie sprawę, że Michaił Gorbaczow, kierujący państwem od wiosny 1985 r., nie jest Stalinem ani nawet Chruszczowem czy Breżniewem, który zdecydował o zesłaniu go do Gorkiego i pozbawieniu wszystkich nagród, jakie naukowiec zebrał przez lata pracy. Gorbaczow był kimś zupełnie innym. Mimo to należy docenić odwagę i hardość, jaką Sacharow wykazał, rozmawiając z gensekiem. Otóż także telefon Gorbaczowa był reakcją na list, jaki naukowiec przesłał do przywódcy ZSRR wiele miesięcy wcześniej, apelując o zwolnienie więźniów politycznych. I gdy teraz sekretarz generalny KPZR oznajmił, że fizyk wraz z żoną będą mogli wrócić do Moskwy, ten natychmiast przypomniał, że w liście upominał się o innych więźniów, z których jeden zresztą zmarł niedawno. „Wszyscy skazani z tych artykułów są skazani bezprawnie, niesprawiedliwie, powinni być zwolnieni!” – wykrzyczał do słuchawki. To także Sacharow wbrew etykiecie zakończył rozmowę, mówiąc „do widzenia” i – jak zapisał potem w swoich wspomnieniach – Gorbaczowowi nie pozostało już nic innego, jak tylko również się pożegnać. Przywódca ZSRR wspominał potem w jednym z wywiadów (który znalazł się w księdze poświęconej Sacharowowi, wydanej w Rosji w 2011 r.), że Sacharow był naprawdę wzburzony: „Przytaczał fakty, podawał nazwiska, mówił szybko i mnie, mówiąc szczerze, trudno było prowadzić rozmowę w takich emocjach, chociaż starania Andrieja Dmitrijewicza, by pomóc konkretnym ludziom, nie mogły nie robić wrażenia”. Trzy dni później do miasta Gorki przyjechał wysłannik Kremla, by omówić szczegóły powrotu Sacharowa do domu. Ten dalej obstawał przy konieczności zwalniania więźniów sumienia. Usłyszał, że warunkiem wyjścia dysydentów na wolność jest deklaracja zaprzestania działalności publicznej. Zaprotestował ostro: „To zamach na wolność przekonań, to łamanie prawa człowieka, to bezprawie, niesprawiedliwość”. Sam zresztą zamierzał trochę przystopować działalność społeczną, ale uprzedził, że w ważnych sprawach nie będzie milczał. Zesłanie Postać Sacharowa to fenomen w skali Związku Radzieckiego. Taka biografia nie powinna się była wydarzyć. Cudowne dziecko radzieckiej nauki, jeden z twórców bomby wodorowej – miał wszelkie dane ku temu, by stać się pieszczoszkiem władz. I do pewnego stopnia nim był, odbierając kolejne państwowe nagrody. A jednak bardzo wcześnie, bo już od lat 60. XX w., zaczął myśleć i potem działać niezależnie i niepokornie. Nie tylko głosił potrzebę zaprzestania wyścigu zbrojeń, ale podpisywał listy protestacyjne, pojawiał się na procesach dysydentów, upominał o prawa człowieka. Miał w sobie coś, co Anglosasi nazywają moral integrity. Był absolutnie wyzbyty z koniunkturalności, zawsze gotów mówić prawdę. Nawet jeśli trzeba było za to zapłacić. Szybko znalazł się pod stałą obserwacją KGB, a w prasie co rusz przeprowadzano nagonki na niego. Dostawał masę listów z wyzwiskami i pogróżkami. Nie miał wątpliwości, że działo się tak z inspiracji KGB. Najbardziej przykre musiały być jednak otwarte potępiające go listy autorstwa członków Akademii Nauk, czyli, zdawałoby się, kolegów. Przyznanie w 1975 r. Pokojowej Nagrody Nobla dało mu pewien immunitet (oczywiście nie pozwolono mu jej osobiście odebrać), ale gdy po radzieckiej interwencji w Afganistanie (1979 r.) ostro zaprotestował, miarka się przebrała. Tym bardziej że swoje poglądy ośmielał się wygłaszać na łamach zachodnich gazet – ich korespondenci chętnie prosili go o opinie, a on się nimi dzielił. 22 stycznia 1980 r. Sacharow jechał do pracy służbowym autem z kierowcą. Tego dnia miało się odbyć seminarium w jego instytucie fizyki, naukowiec wziął ze sobą bańkę na śmietanę, którą zamierzał kupić po drodze. Auto jednak zostało zatrzymane, do środka wsiedli funkcjonariusze MSW i kazali kierowcy jechać za samochodem milicji – do prokuratury. Tam Sacharow dowiedział się, że dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, także w odpowiedzi na „liczne sugestie radzieckiego społeczeństwa”, został pozbawiony wszystkich nagród państwowych oraz że zostanie zesłany do zamkniętego miasta Gorki – co miało mu uniemożliwić kontakt z obcokrajowcami i wypowiadanie się w mediach. Decyzję podjęto w wyniku „systematycznej kompromitującej” działalności Sacharowa. Nie pozwolono mu już wrócić do domu przed zesłaniem, żonie zaś dano dwie godziny na spakowanie najważniejszych rzeczy. Zabolało go, że radziecki świat nauki właściwie zbył milczeniem to, co go spotkało. Koledzy znowu zawiedli. Sacharow spędził w Gorkim, jak już wiemy, prawie siedem lat. Nie był to łatwy czas – naznaczony ciągłą walką z systemem. Jelena Bonner początkowo mogła opuszczać miasto, potem jednak także i jej tego zakazano. Sacharow ogłaszał kolejne głodówki, również po to, by wywalczyć dla swojej żony prawo do wyjazdu za granicę na operację. Deklarował nawet na tę okoliczność zaprzestanie działalności. Decyzję w tej sprawie podejmowano na najwyższym szczeblu władz ZSRR – Gorbaczow był za, i w końcu wydano zgodę na wyjazd. Fenomen Gorbiego Wspomnienia Sacharowa z tamtego okresu to zapis olbrzymiej miłości i więzi, jaka łączyła go z Jeleną Bonner, także dysydentką. Nie była tylko dodatkiem do znanego męża, ale jego równoprawną partnerką. Sacharow każdą swoją decyzję konsultował z żoną. Byli nawet tacy, którzy widzieli w niej złego ducha, de facto sterującego naiwnym Sacharowem. Nazwisko Sacharowa było znane w świecie i międzynarodowa opinia ciągle protestowała przeciw temu, jak traktowały go władze na Kremlu. W końcu stało się to tak poważnym problemem, że były gotowe go uwolnić już wcześniej. Aby wyjść z twarzą, domagano się „tylko”, by Sacharow się pokajał. On jednak odmawiał. Gdy władzę w państwie przejął Gorbaczow i zaczął opowiadać o braku więźniów politycznych, musiał swe słowa przekuć w czyny. Właściwie ktoś taki jak Michaił Gorbaczow też nie powinien się pojawić w historii ZSRR. Urodzony w 1931 r. nie należał do starej gwardii towarzyszy, którzy pamiętali czasy stalinowskie. Był jednak produktem systemu, wychowankiem Komsomołu. Piął się po szczeblach kariery w Kraju Stawropolskim. Gdy trafił do Moskwy, został protegowanym Jurija Andropowa, wieloletniego szefa KGB i pod koniec życia na krótko przywódcy ZSRR. Ta pierwsza jego funkcja przyczyniła się do negatywnego postrzegania Andropowa. I słusznie – bo jednak sterował olbrzymim systemem represji. Z drugiej strony Jurij Władimirowicz był jednym z tych, którzy zdawali sobie sprawę z zapaści państwa, i dostrzegał potrzebę głębokich zmian. Reform nie zdążył wdrożyć. Jego dzieło kontynuował właśnie Michaił Gorbaczow. Dlatego zanim na dobre zaczęła się pierestrojka, Gorbaczow podjął tradycyjną w systemie komunistycznym walkę z nadużyciami – korupcją i alkoholizmem. Żadna z tych kampanii nie przyniosła oczekiwanych efektów. Tropienie korupcji w republikach skonfliktowało Moskwę z ich elitami, co potem w pewnym stopniu przyczyniło się do wzrostu nastrojów irredentystycznych. Walka z alkoholizmem przyniosła wręcz opłakane rezultaty. Po latach sam przywódca ZSRR przyznawał się w swoich wspomnieniach do porażki: „Zamykano sklepy, gorzelnie, a czasem nawet wyrąbywano winnice. Likwidowano produkcję win wytrawnych. Zakupiony w Czechosłowacji bardzo drogi sprzęt do produkcji piwa pokrywał się rdzą. A co najważniejsze – w całym kraju masowo produkowano bimb