Jak działał wymiar sprawiedliwości w stanie wojennym

Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r. sądy i prokuratury miały, jak ujął to naczelny prokurator wojskowy Józef Szewczyk, „wykorzystać wszystkie pozostające w dyspozycji kierownictwa organów wymiaru sprawiedliwości środki, aby zapewnić właściwą politykę represyjną”. Wpierw trzeba było jednak zaprowadzić karność we własnych szeregach. Narodziny Solidarności w 1980 r. były bowiem ważną cezurą także dla wymiaru sprawiedliwości oraz służb mundurowych. Do niezależnych związków zawodowych zapisywali się sędziowie, prokuratorzy i milicjanci. Domagali się nie tylko poprawy warunków pracy i płacy, ale także większego poszanowania dla praworządności i uznania autonomii ich grup zawodowych. Już 13 grudnia Rada Ministrów zaleciła przeprowadzić na wszystkich szczeblach administracji rozmowy dyscyplinujące z osobami należącymi do Solidarności. Miało to na celu ich „samookreślenie się – jak można pogodzić pracę w aparacie państwowym z przynależnością do NSZZ »Solidarność«”. Nie można było – w tej optyce – być sędzią czy prokuratorem, będąc jednocześnie członkiem związku, którego liderów władze chciały sądzić za próbę obalenia panującego ustroju siłą. Degradacje i przeniesienia w Milicji Obywatelskiej rozpoczęły się jeszcze w drugiej połowie 1981 r. Jednym z najważniejszych zadań Czesława Kiszczaka jako nowego szefa MSW było ukrócenie działalności Związku Zawodowego Funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, który jego zdaniem niszczył morale i dyscyplinę resortu spraw wewnętrznych. Inne służby weryfikowano już po wprowadzeniu stanu wojennego – aby zapewnić skuteczną pracę Służby Więziennej, zwolniono m.in. jednego naczelnika aresztu śledczego, sześciu oficerów i kilkunastu podoficerów. Z przywięziennych zakładów i gospodarstw pomocniczych usunięto 196 osób, głównie ze względu na działalność w Solidarności. Wszystko to miało zapewnić m.in. sprawne działanie ośrodków odosobnienia. Istotniejsze dla wprowadzenia rygorów stanu wojennego było jednak sprawne działanie aparatu wymiaru sprawiedliwości. Sędziowie do poprawki Największą wagę przywiązywano do weryfikacji środowiska sędziowskiego, które nie cieszyło się zaufaniem Biura Politycznego. W lutym 1982 r. minister sprawiedliwości Sylwester Zawadzki tłumaczył na posiedzeniu Komisji Prawa i Praworządności KC PZPR, że „Solidarność wyrządziła istotne szkody wymiarowi sprawiedliwości (...) nastąpiło zwichrzenie w świadomości sędziów”. Sędziowie nie tylko założyli swój związek zawodowy, ale także głośno domagali się reform. W 1981 r. w resorcie wymiaru sprawiedliwości i jego jednostkach organizacyjnych (nie licząc Służby Więziennej) było zatrudnionych 21 tys. osób, w tym 3776 sędziów i asesorów. Do NSZZ Solidarność Pracowników Wymiaru Sprawiedliwości należało, według różnych danych, nawet do 10 tys. osób, w tym 978 sędziów i asesorów. Do drugiego związku zawodowego, autonomicznego NSZZ Pracowników Wymiaru Sprawiedliwości – ok. 45 proc. sędziów i asesorów. Początkowo poparciem władz cieszył się autonomiczny związek zawodowy, który miał być przeciwwagą dla Solidarności. Jednak plan się nie powiódł. Ministerstwo Sprawiedliwości przyznało, że kierownictwo związku „licytując się z Solidarnością wysuwało nierealne żądania w zakresie socjalno-bytowym i samorządowym. Maksymalistyczne żądania kierownictwo tego związku uzgadniało z NSZZ Solidarność. Ten stan rzeczy, często wbrew początkowym zamierzeniom, nie tylko nie stanowił przeciwwagi dla związku Solidarność, ale wręcz przeciwnie – doprowadzał do dezorientowania kadry resortu i przeciwstawiania jej, w niektórych przypadkach, kierownictwu. Związek ten był przeciwny postulatom Solidarności dotyczącym weryfikacji sędziów, ale prześcignął Solidarność w innej dziedzinie, wpisując do statutu prawo do strajku w sądzie”. Po wprowadzeniu stanu wojennego i przeprowadzeniu rozmów z Solidarności wystąpiło 6778 osób, w tym 86 sędziów wojewódzkich i 535 rejonowych. W połowie maja w związku było już tylko 279 osób (w tym 118 sędziów, czyli ok. 3 proc. kadry) – w 21 okręgach związek nie miał już ani jednego członka, w kolejnych 13 od 1 do 3. W zdecydowanej większości przypadków sędziowie nie chcieli ryzykować nieprzyjemności, być może nawet utraty pracy. Do wyjątków należały zdecydowane deklaracje, takie jak sędziego Krzysztofa Stępniewskiego, który po wprowadzeniu stanu wojennego poprosił o wpisanie w szeregi Solidarności, co skończyło się wszczęciem postępowania dyscyplinarnego. Rada Państwa szybko odwołała 26 sędziów, w tym m.in. Adama Strzembosza, uzasadniając, że nie dają oni rękojmi prawidłowego wykonywania zawodu. Kolejni byli usuwani ze stanowisk kierowniczych. Z raportu dla Komitetu Centralnego PZPR wynika, że „dwóch sędziów Sądu Wojewódzkiego oraz prezesa Sądu Rejonowego skreślono na emeryturę”. Trudno jest przedstawić kompletny obraz czystki w sądownictwie, obejmujący przypadki „dobrowolnej rezygnacji”, degradacji i odwołania. Wielu sędziów niezgadzających się z kierunkiem zmian oraz rygorami stanu wojennego wybierało emeryturę lub zwalniało się z pracy. Na 221 sędziów i asesorów, którzy odeszli z pracy w 1982 r., 57 zwolniło się na własną prośbę. Część sędziów nadal orzekała niezgodnie z oczekiwaniami władz, jednak starano się ich w miarę możliwości dyscyplinować. Istotna była rola Sądu Najwyższego i Ministerstwa Sprawiedliwości. Gen. Mirosław Milewski przedstawił na posiedzeniu Biura Politycznego wnioski płynące z doświadczeń stanu wojennego – mówił o tym, że Sąd Najwyższy jako naczelny organ sądowy sprawował konstytucyjny nadzór nad działalnością orzeczniczą wszystkich sądów, szczególnie w „trudnych i złożonych warunkach społeczno-politycznych”. SN podjął szereg uchwał dotyczących wykładni nowego ustawodawstwa i korygował „wadliwe” orzeczenia. Prezes Izby Karnej Bogdan Dzięcioł osobiście doradzał partyjnemu kierownictwu, jak organizować procesy, aby zapadały „prawidłowe wyroki” w sprawach politycznych. Karni oskarżyciele Ze względu na rolę prokuratorów, którzy mieli ściśle współpracować z organami ścigania oraz wojskowym aparatem administracyjnym, władze planowały ściągnąć im cugle jeszcze mocniej. Na podstawie wspomnianych wytycznych Rady Ministrów rozpoczęto w prokuraturze działania na rzecz „eliminowania jednostek biernych, mało operatywnych, jak również przejawiających postawy negatywne do zachodzących przemian w funkcjonowaniu państwa oraz przeprowadzeniu ocen przydatności pracowników do relacji zadań wynikających ze stanu wojennego”. Podobnie jak w sądach, przeprowadzono rozmowy dyscyplinując z członkami Solidarności – 33 prokuratorami, 2 aplikantami i 59 pracownikami administracyjnymi. Tym, którzy upierali się przy pozostaniu w związku, 13 prokuratorom i 2 aplikantom, rozwiązano stosunek pracy. Ośmiu zwolniono z powodu „utraty zaufania, że będą należycie wykonywać swoje obowiązki służbowe”. Pod przykrywką walki z politycznym zaangażowaniem załatwiano różne dawne zatargi. Wojewódzki Komitet Obrony i prokurator wojewódzki z Bielska-Białej postanowili usunąć ze stanowiska wiceprokuratora z Prokuratury Rejonowej w Cieszynie, który „złośliwie wszczął śledztwo przeciwko funkcjonariuszowi MO, który ujął na gorącym uczynku włamywacza”. Prokurator po usłyszeniu od przełożonych o „niedopuszczalności tego typu praktyk”, zwrócił się o wsparcie do Solidarności. Prokuratura stanowiła mniejsze zmartwienie dla władz niż sądownictwo. Na spotkaniu prokuratorów wojewódzkich z prokuratorem generalnym i przewodniczącym Rady Państwa zapewniano, że chociaż na działania prokuratorów rzutowało zawiązanie Solidar