Portugalia Mario Soaresa

Do uczestnictwa w życiu publicznym pchała Mario Soaresa rodzinna tradycja. Ojciec był znanym działaczem republikańskim – deputowanym do parlamentu, ministrem ds. kolonii. Po obaleniu republiki przez wojsko w maju 1926 r. senior uczestniczył w kolejnych spiskach i rewoltach, które usiłowały przywrócić rządy demokratyczne. Jednak reżim kierowany od 1932 r. pewną ręką Antonio Salazara zdołał się umocnić; autorytarne państwo korporacyjne Estado Novo przetrwało ponad 40 lat. Po wyjściu z kolejnego więzienia w 1935 r. Soares senior założył w Lizbonie prywatne liceum, w którym pracę jako nauczyciele znaleźli liczni opozycjoniści. Należał do nich Alvaro Cunhal, członek kierownictwa nielegalnej partii komunistycznej (PCP). Jednym z uczniów był w latach 1940–42 Mario Soares, który pod wpływem Cunhala stał się komunistycznym aktywistą. Młody Soares studiował prawo na Uniwersytecie Lizbońskim i brał żywy udział w ruchu opozycyjnym, gromadzącym przeciwników Salazara różnej maści. W 1951 r. zerwał z PCP, jednak bronił Cunhala jako adwokat przed trybunałami Estado Novo. Występował także w innych procesach politycznych, reprezentując m.in. rodzinę gen. Humberto Delgado, opozycyjnego kandydata na prezydenta, zamordowanego przez tajną policję reżimu. Sam również dobrze poznał więzienia Salazara. Wielokrotnie aresztowany, w 1968 r. został deportowany na Wyspę św. Tomasza. W 1970 r. reżim zmusił coraz bardziej znanego opozycyjnego prawnika do emigracji do Francji, nie zniechęcił go jednak do polityki. W 1973 r. w RFN Soares założył wraz z grupą innych wygnańców Partię Socjalistyczną (PS) i został jej sekretarzem generalnym. Moment został wybrany właściwie. W kraju Ruch Sił Zbrojnych (MFA), skupiający młodych oficerów pragnących zakończyć ciągnącą się od dekady wojnę w koloniach, przygotowywał się już do obalenia reżimu. Zamachu dokonali 25 kwietnia 1974 r. Niespodziewający się niczego mieszkańcy Lizbony przyjęli z entuzjazmem koniec dyktatury. Żołnierzom wręczali goździki. Obraz kwiatów wetkniętych w lufy karabinów obiegł świat, symbolizując tę bezkrwawą rewolucję. Był to jednak dopiero początek gwałtownych przemian. Przez dwa następne lata trwały ostre walki polityczne o to, w jakim kierunku pójdzie Portugalia po Salazarze. W tym zasadniczym sporze o kształt państwa i barwę demokracji kluczową rolę odegrali socjaliści. Wybuch rewolucji zastał Soaresa w Bonn, gdzie przekonywał niemieckich socjaldemokratów, że dni dyktatury w jego kraju są policzone. Nie spodziewał się, że historia tak szybko potwierdzi jego słowa. 28 kwietnia był już w Lizbonie, z energią przystępując do tworzenia struktur partii, istniejącej dotąd jedynie na emigracji. Znacznie lepiej zakorzeniona w kraju była PCP, działająca w podziemiu od dziesiątków lat. Stojący na jej czele Cunhal szybko przybył do Portugalii z Czechosłowacji. Zaraz po przyjeździe „przemówił, stojąc na czołgu, w bardzo złym stylu: przypominał Lenina z 1917 r. – wspominał Soares. – Zrozumiałem wtedy, słuchając go, że postanowił zostać Leninem Zachodu końca XX w.”. W przywódcy PS widziano z kolei portugalskiego Kiereńskiego. Tak określił go Henry Kissinger podczas wizyty Soaresa w Waszyngtonie w październiku 1974 r. Obawy o to, że w walce o przyszłość kraju zwyciężą komuniści, a Lizbona dostanie się pod wpływy Moskwy, nie były bezpodstawne. Rozbudowująca swoje pozycje w rządzie, armii, mediach i związkach zawodowych PCP, wraz z licznymi grupami lewackimi i radykalnymi oficerami forsowała model tzw. demokracji ludowej, która odrzuca własność prywatną na rzecz gospodarki kierowanej przez państwo i dokonuje rewolucyjnych przeobrażeń, wykorzystując mobilizację mas i siłę armii. Dogmatyczna partia Cunhala, zawsze wierna Moskwie (poparła sowieckie inwazje na Węgry i Czechosłowację), daleka od eurokomunizmu, nie stawiała na zwycięstwo w wyborach, ale na odgórne wprowadzenie reguł marksizmu-leninizmu. Temu projektowi skrajnej lewicy przeciwstawiła się lewica umiarkowana z partią socjalistyczną i częścią wojskowych z MFA, stawiając na demokrację typu zachodniego, legitymizowaną przez wybory, a w sferze społecznej realizującą idee socjaldemokracji. Taką wizję Portugalii przedstawiał Soares zachodnim mężom stanu jako minister spraw zagranicznych w pierwszym porewolucyjnym rządzie. Jednak w marcu 1975 r., po próbie prawicowego puczu, rewolucja dokonała gwałtownego zwrotu w lewo. Komuniści zawarli sojusz ze skrajnie lewicowym skrzydłem MFA, w coraz większym stopniu kontrolując organa władzy. Powstała wojskowa Rada Rewolucji jako nadrzędna instytucja w państwie. W życie wszedł program radykalnych przeobrażeń – nacjonalizacja banków, ubezpieczeń, hut, transportu i energetyki. Wielu przemysłowców trafiło do więzienia. Reforma rolna przybrała postać dzikich wywłaszczeń i okupacji wielkich majątków ziemskich. Antyklerykalne hasła podważały tradycyjne miejsce Kościoła w życiu społecznym. Pewny siebie Cunhal mówił Soaresowi, że socjaliści mają tylko dwie opcje: albo się przyłączą do komunistów, albo zostaną wyeliminowani z życia politycznego tak jak prawica. Soares odmówił, wiedząc, że zaczyna się walka o wszystko. Niespodziewanie kluczem do zmiany sytuacji stały się wybory do konstytuanty, które odbyły się w pierwszą rocznicę rewolucji goździków. Do ich przeprowadzenia wojskowi zobowiązali się zaraz po 25 kwietnia i choć w rok później wielu było przekonanych o wyższości demokracji kontrolowanej przez armię, to nie mogli się już wycofać. Portugalczycy, mając po raz pierwszy od pół wieku prawo głosu, masowo z niego skorzystali – frekwencja wyniosła 91 proc. Jeszcze bardziej zaskakujące było zdecydowane zwycięstwo partii demokratycznych i umiarkowanych. PS zdobyła 38 proc. głosów, PPD (umiarkowana prawica) – 26, komuniści jedynie 12. Całkowitą klęskę poniosły ugrupowania lewackie. Komuniści nie zamierzali jednak dać za wygraną. Ludność jest niepoinformowana, znajduje się pod wpływem wrogów rewolucji – tak wyniki wyborów skomentował Cunhal. W rządzie, na którego skład konstytuanta, powołana jedynie do opracowania nowej konstytucji, nie miała wpływu, PCP zachowała silną pozycję – realizatorem jej polityki był formalnie bezpartyjny premier Vasco Goncalves. Soares utracił tekę ministra spraw zagranicznych. Polem walki politycznej stały się media. Komisja rządowa narzuciła ograniczenia gazetom uznanym za reakcyjne. Socjalistyczny dziennik „Republika” został przejęty przez sympatyków komunizmu, taki sam los spotkał katolickie Radio Renascensa, które 25 kwietnia dało sygnał do rewolucji. Polityczne czystki odbywały się także w największym dzienniku Lizbony „Diario de Noticias”, w państwowym radiu i telewizji. O „ofensywie, którą portugalscy komuniści rozpętali przeciwko socjalistom i wolności” Soares mówił wówczas w wywiadzie, jakiego udzielił Orianie Fallaci. Piętnował falę demagogii, która z każdego, kto nie był komunistą, czyniła faszystę, odrzucał „socjalizm, który zrównuje wszystkich w biedzie, jak na Kubie, w Albanii czy w pewnych krajach Europy Wschodniej”, opowiadał się za „pluralistycznym, demokratycznym, wolnym socjalizmem”. Przestrzegał przed całkowitym upaństwowieniem gospodarki i przed niszczeniem prywatnego sektora, pytał: „Jak zachęcimy prywatnych właścicieli, którzy nie zostali jeszcze znacjonalizowani; przywracając im wiarę w siebie czy każąc żyć ze zmorą rychłego wywłaszczenia?”. Opowiadał się za związkiem Portugalii z Europą Zachodnią, za pozostaniem w NATO, kwestionując sens szukania pomocy w ZSRR, bo choć „nie chcemy zostać skolonizowani przez imperializm amerykański”, to „przez sowiecki też nie”. Z taką platformą PS podjęło walkę polityczną z komunistami. Jej sojusznikiem była tzw. grupa dziewięciu umiarkowanych oficerów, której przewodził mjr Ernesto Melo Antunes. Stawiła ona opór skrajnej lewicy w łonie MFA, dystansując się od realizowanego we wschodniej Europie modelu socjalizmu biurokratycznego, widząc przyszłość projektu socjalistycznego jedynie w ramach pluralistycznej demokracji i przy zagwarantowaniu podstawowych praw i wolności. We wrześniu 1975 r. socjalistom i grupie Antunesa udało się doprowadzić do dymisji premiera Goncalvesa. Powołano nowy rząd, politycznie zrównoważony, z udziałem socjalistów i centroprawicy. Argumenty obozu umiarkowanego na rzecz konieczności opanowania ogarniającej kraj anarchii dostarczyły gwałtowne zamieszki, w wyniku których została spalona ambasada frankistowskiej Hiszpanii w Lizbonie i konsulat w Porto. Jeszcze mocniejszym wyrazem destabilizacji państwa były wielkie demonstracje (kontrolowanych przez komunistów) związkowców, domagające się ogromnych podwyżek płac. W listopadzie manifestanci zorganizowali prawdziwe oblężenie premiera i ministrów w budynku parlamentu. Nie mając warunków do sprawowania władzy, gabinet zawiesił swoje funkcje. Myślano nawet o przeniesieniu siedziby rządu do Porto, stolicy północnej, konserwatywnej części kraju, gdzie wpływy komunistów były niewielkie, a silną pozycję miały Kościół i centroprawica. Na sojusz z duchowieństwem w obronie demokracji gotów był, mimo tradycyjnego antyklerykalizmu lewicy, Soares. Cechujące jego politykę elastyczność i pragmatyzm, połączone z determinacją, wysuwały go na czoło walki ze skrajną lewicą. 6 listopada w wielogodzinnej audycji telewizyjnej starł się z Cunhalem w debacie o przyszłości portugalskiej demokracji. Rozstrzygnięcie politycznego sporu nastąpiło jednak z udziałem armii. 25 listopada 1975 r. siły umiarkowane, spychane przez ofensywę radykałów, podjęły kontratak, uprzedzając próbę lewicowego puczu. Oddziały pod komendą Ramalho Eanesa udaremniły bunt spadochroniarzy i innych jednostek związanych ze skrajnym skrzydłem MFA. Zawarte następnie przez partie polityczne i wojskowych porozumienie przewidywało budowę demokracji parlamentarnej, gwarantującej swobody obywatelskie, ale uznawało wyjątkową pozycję armii i dokonane reformy społeczne. W starciu z lewicowym ekstremizmem wygrał program umiark