Triumf nieudanego planu Rapackiego

Inicjatywa rozbrojeniowa, która przeszła do historii jako plan ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego, bywa często przywoływana w dyskusjach dotyczących PRL. Zwolennicy tezy o istnieniu pewnego marginesu swobody w relacjach z ZSRR wskazują na nią jako na przykład niezależności ówczesnej polskiej polityki zagranicznej. Z kolei jej przeciwnicy oceniają plan jako działanie ściśle zależne od Moskwy; twierdzą też, że idea zrodziła się w kremlowskich gabinetach, a stronie polskiej powierzono jedynie jej propagowanie. Jak było w rzeczywistości? Na fali odwilży w 1955 r. polska dyplomacja starała się wykazać swoją samodzielność i w MSZ powstał plan stworzenia europejskiej strefy bez broni atomowej, obejmujący kraje środkowoeuropejskie i całe Niemcy (w wersji pierwotnej uwzględniono też Skandynawię i Francję, ale ostatecznie z tego zrezygnowano). Dokument przedstawiający te plany przekazano we wrześniu 1956 r. do sowieckiego MSZ. Dość szybko sprawa stała się przedmiotem plotek i spekulacji, budząc niepokój wśród dyplomatów Czechosłowacji i NRD. W gmachu MSZ przy ul. 1 Armii Wojska Polskiego (dzisiaj al. Szucha) dobrze rozumiano, że konieczne jest przyspieszenie działań i zablokowanie ewentualnych kontrinicjatyw. Najważniejszą sprawą było uzyskanie zielonego światła z Moskwy. Przekazane memorandum nazywane „polską inicjatywą dotyczącą strefy ograniczonych zbrojeń” zostało przez Rosjan wykorzystane jako element wystąpienia premiera ZSRR z listopada 1956 r. i użyte w międzynarodowych rokowaniach rozbrojeniowych. Stronie polskiej nie mogło podobać się skorzystanie z wypracowanych rozwiązań z przemilczeniem polskiego autorstwa, jednakże w ówczesnych realiach wiceminister spraw zagranicznych Marian Naszkowski mógł jedynie stwierdzić: „Jesteśmy zadowoleni, jeśli pomogliśmy stronie radzieckiej, zwłaszcza że chodzi o wspólną sprawę”. PRL w sierpniu 1957 r. zwróciła się z ideą nowego oświadczenia. Sprawę przedstawiał Naszkowski, ale jego rozmówca, wiceminister Władimir Siemionow nie wykazał entuzjazmu. Przede wszystkim Polsce nie całkiem dowierzano po wydarzeniach Października ’56, a dodatkowo sprawa została zgłoszona kilka miesięcy po podpisaniu umowy ograniczającej status pobytu oddziałów sowieckich stacjonujących w Polsce. Ponadto – jak wiadomo – Polska nie miała własnej broni atomowej i ogłaszanie koncepcji oznaczało, że Warszawa de facto informuje, że ZSRR nie będzie przechowywał broni atomowej na polskim terytorium. Inicjatywa ta, wprowadzając kolejne ograniczenie dla moskiewskiego arsenału w Polsce, musiała budzić zaniepokojenie. Pojawiały się nawet plotki, że strefa bezatomowa to pierwszy krok do wyjścia PRL z Układu Warszawskiego. Siemionow bał się także różnicowania państw bloku wschodniego i zwracał uwagę na możliwość wykorzystania „oświadczenia polskiego jako wymierzonego przeciw jedności obozu socjalistycznego”. Ostatecznie stwierdził, że sprawa przekracza kompetencje MSZ i zostanie przekazana na wyższy, tj. partyjny, szczebel, do Komitetu Centralnego KPZR. Władze PRL niecierpliwie oczekiwały odpowiedzi, zamierzały bowiem zgłosić plan 1 września 1957 r. – w rocznicę wybuchu drugiej wojny światowej. Pozytywną odpowiedź Warszawa otrzymała jednak dopiero 19 września. Umożliwiało to jeszcze zgłoszenie planu na rozpoczynającej się sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, jednak Rosjanie sugerowali, aby inicjatywa została przedstawiona wspólnie przez Polskę i Czechosłowację. Dyplomacja polska zamierzała wykazać swoją samodzielność, a dołożenie na siłę współautora osłabiłoby wagę przedsięwzięcia. Minister Rapacki postanowił „zrozumieć” zalecenie w specyficzny sposób. Poinformował przebywającego w Nowym Jorku na sesji ONZ wiceministra Józefa Winiewicza, że sugestię „rozumiemy w ten sposób, że Czechosłowacja powinna przyłączyć się do naszej inicjatywy”. W rezultacie 2 października 1957 r. Rapacki na XII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaproponował utworzenie strefy bezatomowej na terenie Polski, NRD i RFN, a jego czechosłowackiemu odpowiednikowi nie pozostało nic innego, jak zgłosić akces do tej inicjatywy. Tego typu działanie sprawiło, że na Polskę natychmiast obrazili się dyplomaci czechosłowaccy i wschodnioniemieccy. Dyplomacja PRL zrobiła wiele, aby wyeliminować towarzyszy z Pragi z wpływu na plan. Minister Rapacki wysłał instrukcję do Nowego Jorku do wiceministra Winiewicza, informując, że „liczymy się z możliwością, że Czesi, dowiedziawszy się od ZSRR o naszej inicjatywie, zechcą nas uprzedzić, wysuwając ją przed nami”. Nakazywał zapobiegać „możliwości uprzedzenia nas przez Czechów”. Władze w Warszawie nie informowały Pragi o planowanych przedsięwzięciach. Informacje przekazywano Czechosłowacji post factum, a prowadzone rozmowy nazywano konsultacjami. Podobne zadrażnienie plan wywołał w stosunkach z NRD. Wschodnioniemieccy dyplomaci uważali, że pomysł opiera się na wcześniejszych propozycjach niemieckich, a jego zgłoszenie przez Polskę odebrali jako umniejszenie swojego wkładu. Problem polegał na tym, że w tamtym okresie w obiegu międzynarodowym funkcjonowało wiele różnych planów rozbrojeniowych, które siłą rzeczy zawierały elementy wspólne. We wspomnianej rozmowie z Siemionowem Naszkowski zwracał zresztą uwagę na wykorzystanie koncepcji NRD „jako punku wyjściowego”. W Berlinie wschodnim nie mogli jednak przeboleć, że to Polsce udało się doprowadzić do zgłoszenia inicjatywy i nadania jej międzynarodowego rozgłosu. Sukces, jakim było zgłoszenie planu, sprawił, że pozostałe kraje socjalistyczne zapragnęły pójść w ślady Polski. Władze PRL nie chciały jednak dzielić się ideą i jak tylko mogły, blokowały zgłaszane projekty. Gdy Bułgarzy zaczęli sondować zdanie Moskwy w sprawie ich inicjatywy, przebywający akurat z wizytą w ZSRR minister Rapacki nie wahał się namawiać Andrieja Gromyki do utrącenia bułgarskiego przedsięwzięcia. Szef sowieckiej dyplomacji zgodził się z Rapackim i uznał, że inicjatywa bułgarska jest przedwczesna. Dla wszystkich było jasne, że Moskwa locuta, causa finita (Moskwa przemówiła, sprawa skończona). Politycy wschodnioeuropejscy, poza kuluarowym okazaniem niezadowolenia, niewiele więc mogli zrobić. Nie pozostało im nic innego, jak formalnie poprzeć polski plan. W krajach zachodnich plan spotkał się z dużym zainteresowaniem. Państwa skandynawskie ustosunkowały się doń przychylnie, życzliwość deklarował także rząd Kanady. Warszawie udało się pozyskać sojusznika wagi ciężkiej, jakim był znany amerykański sowietolog George Kennan. Pełnił on w przeszłości funkcję ambasadora USA w ZSRR i był uznawany za architekta amerykańskiej polityki w latach 40. i na początku lat 50. Częściowe poparcie, jakiego przed mikrofonami BBC udzielił zamierzeniom Rapackiego, oraz pozytywne komentarze znanego amerykańskiego pisarza i dziennikarza Waltera Lippmanna miały niebagatelne znaczenie dla zachodniej opinii publicznej i percepcji planu za żelazną kurtyną. Pomimo tych zachęcających reakcji plan został odrzucony przez Radę NATO w grudniu 1957 r., choć samo jego omawianie przez to gremium świadczy o jego znaczeniu. W styczniu 1958 r. Rapacki w swym mieszkaniu przy alei Róż w Warszawie zorganizował nieformalne spotkanie kierownictwa resortu. Zjawili się wiceministrowie Naszkowski i Winiewicz oraz dyrektorzy generalni Przemysław Ogrodziński i Maria Wierna. Rapacki otworzył butelkę bułgarskiego wina (atrybutu wielu spotkań dyplomatycznych PRL), stwierdzając, że najwyraźniej nadeszła pora na celebrowanie stypy planowanego przedsięwzięcia. Zgromadzeni u Rapac