Mogłoby się wydawać pewnym, że tak pracochłonne, wymagająceniezwykłego wykształcenia i znajomości wielu języków dzieło, jakim jesttłumaczenie Biblii, wyjdzie spod pióra jezuity. W XVI w. zakon tenstanowił główną intelektualną siłę Kościoła w walce z reformacjąi tworzył znaczące ośrodki misyjne. Jednak w środowisku jezuitóww Polsce nie było głębokiego przekonania o potrzebie tłumaczenia Pismaśw. Piotr Skarga, kaznodzieja królewski i najbardziej wpływowy jezuitaw XVI w. w Rzeczypospolitej, mówił do tych, którzy próbowali zmagać sięz jej przekładem: „Nie ciśnijcie się do Biblii, wy, ludzie świeccy;Biblia jest jak kość twarda, a wy, ludzie świeccy, słabe macie zęby;przeto i zęby popsujecie, tego nie ugryziecie”. Jednak potrzeba Pismaśw. w języku ojczystym była paląca – walkę z reformacją można byłowygrać tylko jednym sposobem – za pomocą słowa, a najlepiej takiego,które byłoby zrozumiałe dla każdego. Broń taka była skuteczna, coudowodnili korzystający z przekładów Biblii na rodzime językiprotestanci.
Upowszechnianie języków narodowych w odniesieniu do Biblii stało sięmożliwe głównie dzięki bardzo odważnym decyzjom soboru trydenckiego,który wskazał na tzw. Wulgatę jako podstawę do tłumaczeń Pisma św. (Odłac. versio vulgata– przekład rozpowszechniony, popularny; przekład Biblii na łacinęz języków oryginałów: hebrajskiego i greki, wykonany przez św.Hieronima na przełomie IV i V w.).
W Rzeczypospolitej do momentu ukazania się Biblii w tzw. tłumaczeniuJakuba Wujka funkcjonowało wiele translacji. Inicjatywa należała dowyznań protestanckich, które to za przykładem Marcina Lutra i JanaKalwina pragnęły poprzez upowszechnienie Biblii w językach ojczystychpozyskiwać nowych wyznawców. W Rzeczypospolitej luteranie wydaliw 1551 r. Nowy Testament w tłumaczeniu Stanisława Murzynowskiego,kalwiniści zaś pełny tekst Pisma św. w 1563 r., tzw. Biblię brzeską, a arianie w 1572 r. Biblię nieświeską.
Katolicy posługiwali się przede wszystkim pionierskim tłumaczeniem JanaLopolity z 1561 r. W środowisku katolickim powszechnie uznawano, żetłumaczenie to było bardzo słabe, szczególnie gdy je porównywanoz translacjami protestanckimi. Dlatego hierarchowie Kościołakatolickiego w Rzeczypospolitej, a szczególnie arcybiskup StanisławKarnkowski, poszukiwali wykształconych duchownych i zachęcali dodokonania nowego, doskonalszego tłumaczenia Pisma św. Warsztat do tegotypu pracy był bardzo duży: wydania protestanckie, Wulgata oraz pismaojców Kościoła, które były konieczne do dokonania translacjii sporządzenia komentarzy do tekstu Biblii.
Wątpiący mieszczanin
Jakub Wujek urodził się w Wągrowcu na Pałukach (między Kujawamia Borami Tucholskimi) w rodzinie zamożnego piwowara i sędzi prawamagdeburskiego (był zwolennikiem prowadzenia ksiąg miejskich w językunarodowym!). Rodzinę stać było na gruntowną edukację jedynego syna,który w wieku dziesięciu lat zaczął uczęszczać do przyklasztornejszkoły prowadzonej przez cystersów. Reformacja nie ominęła równieżWągrowca – młody Jakub Wujek podążył za swoimi nauczycielami, którzyprzeszli na luteranizm, do Henrykowa na Śląsk. Prawie dwadzieścia latpóźniej, będąc już rektorem kolegium w Poznaniu, w sporządzonym przezsiebie życiorysie przyznał się do wątpliwości, które były jego udziałemw młodym wieku poprzez kontakt z luteranami. Jednak doświadczeniazwiązane z poszukiwaniem właściwej religii wytworzyły w Wujku stałągotowość do poszukiwania dialogu z wyznaniami protestanckimi.
Wujek przynależał do pierwszej grupy Polaków, którzy wstąpili dodynamicznie rozwijającego się w XVI w. zakonu jezuitów. Był jednymz pierwszych, który przeszedł pełną drogę zakonną i nie miał uprzedniodoświadczeń bycia kapłanem lub sekretarzem w kancelariach książąt lubosób duchownych.
Po zakończeniu formacji zakonnej, w trakcie której dał się poznać jakozdolny i bardzo pilny kleryk, podjął działalność duszpasterskąw Polsce. Nauczał początkowo w kolegium w Pułtusku, a następnieprzełożeni zaczęli powierzać jemu zarządzanie wspólnotami zakonnymi,których zadaniem była praca edukacyjna i misyjna. Narzędziemnajczęściej używanym do tego celu była promocja nauczania, czylizakładanie kolegiów jezuickich, które w całej ówczesnej Europieprzyciągały rzesze młodych ludzi bez względu na przynależnośćwyznaniową – ceniono w nich przede wszystkim solidną naukę oraztolerancję. Jezuici bowiem nie zmuszali wszystkich uczniów swoichkolegiów do czynnego udziału w nabożeństwach, starali się poprzezeksponowanie przykładu płynącego ze strony katolickich uczniów kolegiumwpływać na tych, którzy rozpoczęli naukę jako przedstawiciele wyznańróżnowierczych.
Wujek tworzył więc kolegium w Poznaniu oraz brał czynny udziałw kreowaniu wspólnot we Lwowie, Kaliszu oraz w Wilnie. Pozyskiwaniefunduszy na budowę szkół, poszukiwanie uczniów do nowo powstającychklas, organizacja nauczania, rozstrzyganie sporów natury duchowejmłodych uczniów i ich całkiem przyziemnych problemów wychowawczych,zapewnienie prowiantu dla wychowanków pozostających na utrzymaniu stałysię głównym motywem działalności Wujka. Stefan Batory równieżdostrzegał w młodym jezuicie duże możliwości organizacyjne, dlategojemu powierzano misję prowadzenia rozmów ze Stolicą Apostolskąw sprawie otwarcia uczelni w stolicy wielkiego Księstwa Litewskiego.Mimo iż odniósł sukces, niestety nie został pierwszym jej rektorem,urząd ten przekazano Piotrowi Skardze, a Wujka, na usilne prośby królaStefana, posłano z misją do rodzinnych stron Batorego – Siedmiogrodu,gdzie znowu od podstaw tworzył ośrodek katolicki ze szkołą.
Nietrudno więc zrozumieć, dlaczego pracę nad tłumaczeniem Biblii JakubWujek rozpoczął dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych XVI w. Dotego zadania był doskonale przygotowany. Znał język łaciński, greckii hebrajski, w Rzeczypospolitej wówczas niewielu było zakonników takdobrze przygotowanych do posługiwania się językami Biblii. Choć byłbardzo zaangażowany w tworzenie nowych ośrodków jezuickich, miał czasna pracę pisarską: wszak jest autorem „Postylli”, był translatorem,autorem i redaktorem około 30 publikacji.
Przekład
Tłumaczenie rozpoczął od Nowego Testamentu. Obawy, jakie towarzyszyłyjego pracy, powodowały napięcia w samym zakonie. Przełożeni postanowilistworzyć specjalną komisję cenzorską, która miała nadzorować i wydaćopinię na temat translacji. Największym oponentem był StanisławGrodzicki, który zarzucał Wujkowi zbyt kwiecisty styl i odejście odoryginału oraz wzorowanie się na tłumaczeniach protestanckich,a szczególnie na Szymonie Budnym.
Wujek, gdy obserwujemy jego przemieszczanie ze względu na decyzjeprzełożonych, miał bardzo mało czasu na spokojną pracę przy biurku.Należy domniemywać, że bardzo często mógł pracować w trakcie licznychpodróży do Siedmiogrodu, wszak był tam na misjach trzykrotnie, w sumieosiem lat z przerwami. Rozkładał prawdopodobnie znane i potrzebnedzieła na wymoszczonym wozie, którym podróżował, i tłumaczył. Podwzględem naukowym aparat krytyczny, jaki znalazł się w Biblii, jestbardzo imponujący i rzeczowy, co świadczy o rzetelnej pracy w podróży.
Cenzorzy zakonni ocenili pozytywnie pracę Wujka. W 1593 r. NowyTestament po polsku ukazał się drukiem, ale już wtedy zastanawiano się,czy na karcie tytułowej umieścić nazwisko tłumacza, czy raczej wskazaćna zespół cenzorski wraz z Wujkiem. Decyzją prowincjała LudwikaMaselliego wydrukowano nazwisko pisarza z Pałuk. Sukces pierwszegowydania był tak duży, iż zaproponowano Wujkowi dokonanie drugiegowydania rok później. W tym samym roku był już przygotowany przekładkolejnej części Biblii – Psalmów. Dużym wsparciem dla jezuity byłospotkanie jego z generałem zakonu Klaudiuszem Aquavivą w 1594 r., naktórym pozyskał błogosławieństwo do dalszej pracy nad tłumaczeniemcałości Biblii.
Niestety, w dalszym ciągu Stanisław Grodzicki występował przeciwkotłumaczowi, nieszczęściem Wujka było posłanie go do wspólnoty, w którejrektorował jego największy przeciwnik. Grodzicki słał listy doprowincjała i generała, w których starał się o zakaz kontynuowaniapracy nad Biblią, używał nawet argumentów ekonomicznych sugerując, iżWujek pije za dużo wina, a za mało pracuje duszpastersko, chociaż tenmiał zgodę przełożonych na pracę pisarską.
Po sukcesach wydawniczych przełożeni ponownie posłali, już po raztrzeci, Wujka na misję do Siedmiogrodu (1595–1596). Pracy nadtłumaczeniem Wujek jednak nie przerywał, poszczególne fragmenty, jakieprzetłumaczył, słał do komisji cenzorskiej pracującej w Poznaniu,starał się jednocześnie o odwołanie go z misji. Gdy powrócił do kraju,rozpoczął prace nad doskonaleniem tekstu całej Biblii. Ostatni rokswojej pracy spędził w Krakowie, skąd poprzez korespondencję starał sięprzekonywać cenzorów o słuszności swego tłumaczenia. Wujek zmarłw Krakowie 27 lipca 1597 r. w chwili, gdy cały przekład Pisma św., jakwynika z jego korespondencji, był zakończony.
Komisja cenzorska
Jezuici po śmierci Wujka powołali jednak kolejną komisję cenzorską(Stanisław Grodzicki, Jan Brant, Marcin Łaszcz, Adrian Radzimiński),która miała zająć się pełnym wydaniem Pisma św. Pracowała dwa lata,pełny tekst Biblii ukazał się w 1599 r., czyli w dwa lata po śmierciJakuba Wujka. Cenzorzy pracowali nad rękopisem tłumacza oraz mieli dodyspozycji wydany za jego życia Nowy Testament oraz Psalmy. Gdyporównujemy wydanie Biblii z 1599 r. z fragmentami, jakie ukazały sięza życia Wujka, okazuje się, że jest bardzo duża różnica w translacji.
Ks. Konrad Gąsiorowski badający dokładnie Psalmy z wydania z 1594 r.i pełnego teksu Biblii z 1599 r. doliczył się 126 dodatków, 1512uproszczeń, 1802 zmian słownych, 221 zmian szyku i 48 zmian sensutłumaczenia, jaki zaakceptowali cenzorzy. We wprowadzeniu do tekstuBiblii przy jej pierwszym wydaniu abp Karnkowski zaznaczył, iż tekstjest wynikiem prac komisji cenzorskiej – jezuici jednak zdecydowali, iżw całości zostanie on zaprezentowany pod nazwiskiem Jakuba Wujka.
Jak wiele było translacji Wujka w Starym Testamencie, dokładnie niewiadomo, ponieważ nie zachował się rękopis. Można jedynie próbowaćporównywać kolejne fragmenty tej części Biblii z cytatami, jakie Wujekumieszczał w swoich innych dziełach, a szczególnie w „Postyllach”.Różnica w tekstach jest bardzo wyraźna. Całkowicie autorskie sązachowane elementy aparatu krytycznego, czyli wyjaśnienia tekstu Pismaśw., jakie Wujek umieszczał zarówno w Nowym Testamencie oraz Psalmach.Komisja nie poprawiała tych fragmentów w Piśmie św.
Współbracia zakonni, umieszczając nazwisko Jakuba Wujka na karcietytułowej Biblii, oddali hołd jego pionierskiej pracy, ale jednocześnieodarli go z jego autorskich pomysłów na translację o charakterzebardziej literackim, a nie literalnym, jaka uzyskała zgodę na druk.Wielki był jednak wkład Wujka w pełne tłumaczenie Biblii i mimo prackomisji badacze powszechnie nazywają tekst Pisma św. tłumaczeniemJakuba Wujka, chociaż należałoby używać określenia Biblia w tzw.tłumaczeniu Jakuba Wujka.
Dariusz Kuźmina jest dr. hab. na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego
Przykłady zmian
pierwsze to oryginalne tłumaczenie Jakuba Wujka drugie, wersje komisji cenzorskiej
Ps 5.11
Psałterz Dawidowy – 1594 r.:
„Gardło ich jako grób otwarty, języki swemi zdradzali: osądźże je Boże”.
Biblia – 1599 r.:
„Grób otwarty gardło ich, języki swemi zdradliwie poczynali, osądź je Boże”.
Mt 3.1
Nowy Testament – 1593 r.:
„A we dni one przyszedł Jan Chrzciciel kazać na puszczy Judzkiej, i mówiąc: czyńcie pokute: albowiem przybliży się królestwo niebieskie”.
Biblia – 1599 r.:
„A we dni one przyszedł Jan Chrzciciel kazać na puszczy Żydowskiej ziemie, i mówiąc: czyńcie pokute: albowiem przybliżyło się królestwo niebieskie”.
Łk 10.40
Nowy Testament – 1593 r.:
„Ale Martha roztargniona była około rozmaitej posługi”.
Biblia – 1599 r.:
„Ale Martha pieczołowała się około rozmaitej posługi”.
Łk 22.1
Nowy Testament – 1593 r.:
„A szukali Arcykapłani i Doktorowie jakoby go zabić”.
Biblia – 1599 r.:
„A szukali przedniejsi kapłani i Doktorowie jakoby Jezusa zabić”.
J 3.3
Nowy Testament – 1593 r.:
„Zaprawde, zaprawde mówie tobie, jeśli się kto nie narodzi znowu nie może widzieć królestwa Bożego”.
Biblia – 1599 r.:
„Zaprawde, zaprawde mówie tobie, jeśli się kto nie odrodzi znowu nie może widzieć królestwa Bożego”.
Rz 14.1
Nowy Testament – 1593 r.:
„A tego który jest słaby w wierze przyjmujcie nie wdawając się w spory”.
Biblia – 1599 r.:
„Słabego w wierze przyjmujcie nie w sporach myśli”.
Ap 12.2
Nowy Testament – 1593 r.:
„A będąc brzemienną i wołała bolejąc i męczy się rodząc”.
Biblia – 1599 r.:
„A mając w żywocie wołała pracując się i męczyła się aby urodziła”.