Po Wielkiej Wojnie w Europie triumfowała zasada demokracji. Po pierwsze, systemy polityczne zwycięzców, zachodnich demokracji, stawały się wzorcem dla innych. Drugą przyczyną był charakter wojennego kataklizmu. Miliony ludzi walczyły, inne miliony traciły bliskich i głodowały; śmierć i cierpienie zostały niejako zdemokratyzowane. Uważano to za emocjonalny i racjonalny argument na rzecz wprowadzenia wraz z pokojem demokracji politycznej.
Trzecią ważną okolicznością była słabość oporu ze strony przeciwników demokracji. Jako jej alternatywa pojawiała się rewolucyjna dyktatura - która zmiażdży absolutyzm i monarchię, stanowość i militaryzm, lecz również fizycznie ich nosicieli. Choć podstawowy spór sił zdolnych do przejęcia władzy niedługo już toczył się między demokracją a rewolucją, a nie między ancien régime'em a demokracją.
Czwartą przyczyną było pojawienie się na mapie Europy wielu nowych państw, które budowały swój ustrój. Znaleźć musiano sposób jego legitymizacji. Nie mogła to być tradycja monarchiczna, bo odwoływać trzeba by się do warunków historycznych w najlepszym razie sprzed ponad wieku. Brak tradycji monarchicznej prowadził do republiki. W kanonie pojęć nie było jednak w 1918 r. innej republiki niż demokratyczna lub rewolucyjna.
Już od początku triumfu demokracji ciążyły nad nią chmury. W niektórych krajach zrodziła się ona z wojennej klęski. Musiała sobie radzić z jej konsekwencjami, ale obciążano ją za nie odpowiedzialnością. W Rosji demokracja pojawiła się na krótko, już w chwili klęski, ale jeszcze nie kapitulacji. Niedoświadczona, wzięła na siebie odpowiedzialność i za klęskę, i za kontynuację wojny. Znalazła się pod podwójnym ogniem sił zachowawczych i sił dążących do radykalizacji rewolucji. Zginęła pod nim, ustępując miejsca dyktaturze bolszewików.
Przez następne ponad dwadzieścia lat system demokratyczny załamywał się w wielu krajach europejskich, choć zdarzały się też upadki dyktatur i krótkotrwałe nawroty do demokracji. W nowo powstałych państwach najbardziej przyczynił się do porażki demokracji brak doświadczenia oraz infrastruktury organizacyjnej w życiu politycznym. W jednych z nich partie polityczne były dawniej niewielkimi nielegalnymi grupami, w innych, wielonarodowych - łączyły się w obronie interesów etnicznych.
Była wreszcie przyczyna wynikająca ze stanu świadomości w międzynarodowej polityce i w opinii publicznej. Bez trudu akceptowano istnienie systemów państwowych pozbawionych demokracji. Nie stała się ona zasadą politycznej poprawności, a dyktatorzy byli tolerowani na międzynarodowych salonach.
Faszyzm. Dwa systemy pojawiały się w miejsce demokracji. Pierwszy, w Niemczech i Włoszech, nazywany jest na ogół faszystowskim. To pojęcie wywołuje jednak czasami kontrowersje. Cechami mają być: odrzucenie norm moralnych i prawnych, monopartyjność, dążenie do nieograniczonej władzy nad zorganizowanym i mobilizowanym do czynnych działań społeczeństwem, wysoki poziom represji, intensywna indoktrynacja, przywództwo o charakterze wodzowskim.
Dzieli jednak te dwa kraje to, co ujawniło się w pełni dopiero podczas II wojny światowej: gotowość czy brak gotowości do masowego ludobójstwa. Tak się przy tym składa, że termin „faszyzm" zrodził się w ruchu i dyktaturze włoskiej, mniej skrajnej od niemieckiej.
Autorytaryzm. Drugi system dyktatury nazywany jest autorytarnym. Pojęcie systemów autorytarnych pojawiło się bodaj dopiero po II wojnie światowej, kiedy uznano potrzebę określenia różnic między faszyzmem a innymi prawicowymi dyktaturami, niechętnymi albo wrogimi demokracji. W dyktaturach autorytarnych zachowano podstawowe normy moralne, społeczeństwa były raczej bierne niż ustawicznie mobilizowane, prawo czasami łamane, ale w zasadzie respektowane. Czasami istniała tylko jedna rządząca partia, ale była ona raczej pomocą dla aparatu państwowego niż jego sternikiem. Przywódca był bardziej patriarchalnym opiekunem niż wodzem.
Dwie fazy. Systemy demokratyczne załamywały się w Europie w dwóch fazach, głównie w krajach, które były głęboko sfrustrowane klęską czy rozmiarem wojennych strat, albo w państwach, w których brakowało demokratycznych tradycji i doświadczeń. Pierwsza faza rozpoczęła się wkrótce po zakończeniu wojny i trwała przez lata dwudzieste. W drugiej fazie, w latach trzydziestych, upadek demokracji był związany z najgłębszym w dziejach Europy kryzysem gospodarczym i społecznym.
Faza pierwsza. Dyktaturę faszystowską od 1922 r. wprowadzały Włochy, a w 1926 r. osiągnęła ona pełny kształt. Włochy należały do grona zwycięzców, ale panowała w nich atmosfera klęski, bo ciężar poniesionych strat był ogromny, a nadziei na powojenne korzyści nie zrealizowano. Odpowiedzią na kryzys demokracji był antydemokratyczny ruch masowy. Na prawicy był nim faszyzm. Przypadek włoski, podobnie jak późniejszy niemiecki, potwierdza tezę, iż system autorytarny nie pasował do krajów z rozbudzoną i bardziej powszechną aktywnością polityczną. Włochy miały za sobą dziesiątki lat wyborów parlamentarnych oraz rządów wyłanianych lub co najmniej akceptowanych przez parlament.
W 1933 r. powstała w Niemczech dyktatura narodowosocjalistyczna (nazistowska), pod wieloma względami podobna do włoskiej. W ideologii narodowego socjalizmu, obok wrogiego stosunku do demokracji, podstawowe miejsce zajęły rasizm i odwołujący się do niego antysemityzm. Stały się one kluczem do rozumienia przeszłości i teraźniejszości oraz wytyczną na przyszłość. Dyktatura narodowosocjalistyczna, nim uzyskała pełny kształt, miała, podobnie jak faszystowska we Włoszech, swój okres przejściowy, ale w Niemczech trwał on tylko kilka miesięcy.
Dojście w Niemczech do władzy dyktatury bardziej skrajnej od włoskiej wywarło na tę drugą radykalizujący wpływ. Wzmogła się w niej indoktrynacja. Elementy ideologii rasistowskiej, przedtem skierowane głównie przeciw ludności pozaeuropejskiej, wzbogacono o antysemityzm.
Systemy dyktatury we Włoszech i Niemczech opierały się na czterech filarach: partii, aparacie państwowym, policji i wojsku. Partia była najważniejszym filarem dlatego, że podporządkowane było jej całe państwo, a więc aparat administracyjny, policja i wojsko. Na jej czele stali wodzowie, we Włoszech Benito Mussolini jako duce, w Niemczech Adolf Hitler jako führer.
Przykład Włoch, a czasami i Niemiec, wpłynął w kilku krajach europejskich na aktywizację lub powstanie partii i organizacji odwołujących się do faszyzmu. Nie zdołały one jednak zdobyć władzy. Największą rolę odgrywały w środkowowschodniej Europie, gdzie jednym z głównych elementów ich ideologii i aktywności politycznej był związany z nacjonalizmem antysemityzm.
W Polsce tendencje antyparlamentarne i sympatie do włoskiego faszyzmu były silne w Narodowej Demokracji. W Czechach zorganizowała się niewielka Narodowa Wspólnota Faszystowska. Na Słowacji wzorce faszystowskie przejmowała paramilitarna Obrona Ojczyzny. Na Węgrzech koncepcje faszyzmu propagował jeden z czołowych działaczy rządzącej partii Gyula Gömbös.
Na Bałkanach próby nawiązywania do włoskich wzorców najsilniejsze były w Rumunii, gdzie w 1927 r. powstał Legion Michała Archanioła. W Jugosławii utworzona pod koniec lat dwudziestych skrajnie nacjonalistyczna Ustasza utrzymywała bliskie stosunki z włoskimi faszystami, choć hołdowała raczej tradycyjnym bałkańskim formom terroru politycznego.
W Austrii po zakończeniu I wojny światowej powstała organizacja Obrony Ojczyzny (Heimwehr). Po wprowadzeniu reżimu faszystowskiego we Włoszech nawiązała z nim bliskie stosunki. Konkurowała natomiast z austriackimi narodowymi socjalistami, którzy podporządkowali się kierownictwu partii w Niemczech. Pewną aktywność przejawiały organizacje bliskie faszyzmowi we Francji, niewiele znaczyły w państwach skandynawskich, z Finlandią włącznie, w Belgii i Holandii, nieco więcej w Wielkiej Brytanii.
Dyktatury. Pierwszą dyktaturę autorytarną wprowadziły Węgry. Powtórzyły one doświadczenie rosyjskie - z odwrotnym rezultatem. Demokracja nie podołała ciężarom narzuconym przez zwycięzców i odpowiedzialności za skutki wojny. Obaliła ją w marcu 1919 r. radykalna rewolucja, tę zaś stłumiły wkrótce siły zachowawcze.
W czerwcu 1923 r. doszło do zamachu stanu w Bułgarii. Powstała odmiana dyktatury autorytarnej, charakterystyczna dla niektórych monarchii. Nie odbiegała ona zbytnio od tradycyjnego modelu, w którym rządzi pierwszy minister wspierany autorytetem władcy. Podobny system funkcjonował w Rumunii. W Jugosławii po zamachu stanu w 1929 r. też wzmocniono władzę królewską, ograniczając parlamentaryzm. W Albanii Ahmed Zogu jako prezydent stał się dyktatorem, a we wrześniu 1928 r. nadał sobie tytuł króla.
Podobny do bałkańskiego model władzy zastosowano w Hiszpanii, w której przedtem funkcjonował system parlamentarnej demokracji. W 1923 r. doszło do wojskowego zamachu stanu wspieranego przez króla. Za jego zgodą władzę objęła junta wojskowa. W kwietniu 1931 r. załamała się i monarchia, i dyktatura wojskowych. Zastąpiono ją systemem republikańskiej parlamentarnej demokracji.
W Portugalii w maju 1926 r. wojsko obaliło system parlamentarnej demokracji. Władzę objęli generałowie. W kwietniu 1928 r. ministrem finansów został Antonio de Oliveira Salazar, profesor ekonomii. Wkrótce okazał się główną postacią portugalskiej dyktatury.
W nowo powstałych państwach najłatwiej było przejąć władzę politykom zasłużonym dla ich niepodległości. W Polsce w maju 1926 r. marszałek Józef Piłsudski dokonał zamachu stanu. W grudniu 1926 r. demokracja przegrała na Litwie. Dowódcy puczu wojskowego zdawali sobie sprawę ze swej niewielkiej popularności i zwrócili się o przejęcie władzy do Antanasa Smetony, twórcy państwa litewskiego podczas I wojny światowej.
Faza druga. W latach trzydziestych występowały w różnych krajach tendencje, które przypisać można nie tylko radykalizacji politycznej, jaka nastąpiła podczas wielkiego kryzysu gospodarczego i społecznego, ale też fascynacji sukcesami narodowego socjalizmu i włoskiego faszyzmu. Reżimy te wychodziły obronną ręką z trudności gospodarczych i zarazem wzmacniały swą pozycję w polityce międzynarodowej. Niektóre autorytarne dyktatury przejmowały pewne idee i metody działania narodowego socjalizmu czy faszyzmu. Aktywizowały się też ruchy, które deklarowały swoją bliskość do narodowego socjalizmu i faszyzmu, czasami znajdując się w konflikcie z funkcjonującymi już dyktaturami autorytarnymi.
W Polsce po śmierci Piłsudskiego część jego następców podjęła nacjonalistyczne hasła i nie stroniła od antysemityzmu, dążyła też do stworzenia zdyscyplinowanej monopartii. Jednocześnie od początków lat trzydziestych nasilały się skrajne tendencje w opozycyjnym ruchu nacjonalistycznym, zwłaszcza w Obozie Narodowo-Radykalnym, który hołdował wizjom państwa monopartyjnej dyktatury. Mniejszości narodowe chciano pozbawić praw obywatelskich, a Żydów zmusić do emigracji. Walkę polityczną przenoszono na ulice.
Na Węgrzech w 1932 r. premierem został Gyula Gömbös. W ideologii zapanował bojowy nacjonalizm i antysemityzm. W 1936 r. Gömbös zmarł jednak, a jego następcy wrócili do bardziej konserwatywnej polityki, choć pojawiały się też ostre akcenty nacjonalistyczne i ustanowiono ograniczenia prawne dla ludności pochodzenia żydowskiego. Od początku lat trzydziestych powstawały opozycyjne partie, adaptujące wzorce narodowego socjalizmu, wśród nich Strzałokrzyżowcy. Łączyli oni w ideologii gorliwy katolicyzm z antysemityzmem, antyparlamentaryzmem i antykapitalizmem, a Niemcy Hitlera uważali za swój wzór.
W Austrii, po zwycięstwie Hitlera w Niemczech, kanclerz Engelbert Dollfuss ogłosił powstanie autorytarnego państwa stanowego. Włochy stały się patronem austriackiej dyktatury zagrożonej przez niemiecką ekspansję i rodzimych narodowych socjalistów. Po ich nieudanym puczu w 1934 r. i zamordowaniu kanclerza Dollfussa jego następca Kurt Schuschnigg usiłował nadać dyktaturze bardziej konserwatywny charakter. Nastąpiły jednak niebezpieczne dla Austrii zmiany w sytuacji międzynarodowej, zbliżenie między Włochami a Niemcami. Potencjał austriackiej radykalnej prawicy skupił się w partii narodowych socjalistów.
W Estonii tendencje skrajnie prawicowe przejawiały się w związkach kombatantów walk o niepodległość. W 1932 r. jednoczący je Związek Bojowników o Wolność przekształcił się w polityczną organizację Wabse. Wyraźne były zapożyczenia ideowe od faszyzmu i narodowego socjalizmu. Do haseł nacjonalistycznych, antykomunistycznych i antysemickich dołączono inne, skierowane przeciw demokracji parlamentarnej. W następnym roku szef państwa Konstantin Päts oraz naczelny dowódca generał Johan Laidoner, obaj należący do twórców niepodległej Estonii, dokonali zamachu stanu, rozwiązali Wabse i wprowadzili autorytarną dyktaturę.
Na Łotwie nurt tradycyjny reprezentował Związek Chłopski pod przywództwem Karlisa Ulmanisa, twórcy niepodległego państwa. Natomiast ze zjednoczenia grup skrajnej prawicy powstał ruch Krzyż Perkuna, w którego ideologii antykomunizm łączył się z antysemityzmem i nacjonalizmem, skierowanym głównie przeciw licznym na Łotwie Niemcom. Wpływy narodowosocjalistyczne wzrastały również wśród zwalczanej przez Krzyż Perkuna mniejszości niemieckiej. Ulmanis zorganizował w maju 1934 r. zamach stanu, zdelegalizował niektóre partie, w tym Krzyż Perkuna, i przeprowadził liczne aresztowania. Łotwa stała się państwem autorytarnej dyktatury.
Prawicowej radykalizacji uległo życie polityczne w krajach bałkańskich i iberyjskich. W Rumunii w 1930 r. działacze Legionu Michała Archanioła utworzyli masową organizację, prowadzącą akcje bojówkarskie i terrorystyczne. Żelazna Gwardia przejęła ideologię Legionu, jego podziw dla włoskiego faszyzmu, skrajnym antysemityzmem zbliżała się zaś do niemieckiego narodowego socjalizmu. Podkreślała jednak swoiście interpretowaną tradycję chrześcijańską.
Władze rumuńskie radykalizowały również swoje działania. Na początku 1938 r. rozwiązano partie polityczne i zdelegalizowano Żelazną Gwardię. Nie zaprzestała ona działalności, ale skierowała ją głównie na akcje terrorystyczne. System władzy podporządkowanej królowi miał nadal charakter autorytarnej, choć bardziej radykalnej dyktatury. Antysemityzm stał się jednym z oficjalnych instrumentów propagandowych.
W Bułgarii nie rozwinęły się ruchy skrajnie prawicowe. Szersze wpływy zdobył sobie natomiast założony w 1931 r. Społeczny Ruch Narodowy, konserwatywny, choć niestroniący w kontaktach międzynarodowych od włoskich faszystów i niemieckich narodowych socjalistów. W 1934 r. za aprobatą króla armia dokonała zamachu stanu. Wprowadzono dyktaturę bliską modelowi autorytarnemu.
W 1934 r. król Jugosławii Aleksander padł ofiarą zamachu. Dyktatorskie autorytarne rządy sprawował w imieniu jego małoletniego następcy premier Milan Stojadinović. Pojawiały się jednak tendencje bardziej radykalne. Serbskie skrajnie prawicowe partie i organizacje połączyły się w 1934 r. jako Zbor - Jugosłowiański Ruch Nacjonalistyczny - i nie taiły sympatii dla narodowego socjalizmu. Natomiast nacjonaliści chorwaccy, skupieni w Ustaszy, nadal prowadzili nielegalną działalność.
W Grecji na jesieni 1935 r. generał Georgos Kondylis dokonał zamachu stanu, rozwiązał parlament i przywrócił monarchię. Przed puczem deklarował, że program polityki wewnętrznej nie będzie się zbytnio różnił od programu Hitlera. Kondylis zmarł jednak wkrótce, a jego następca generał Ioannis Metaxas sprawował dyktaturę wojskową, wspartą autorytetem króla, podobną do systemów w innych państwach bałkańskich.
Dyktatura w Portugalii poczynając od przełomu lat dwudziestych i trzydziestych uległa przemianom. Wynikało to przede wszystkim z koncepcji Salazara jako ministra finansów, a od 1933 r. premiera. Realizował on idee korporacyjne - organizowania wielkich grup zawodowych pod patronatem państwa. Była to dyktatura konserwatywna, odwołująca się do tradycyjnych wartości, przede wszystkim religijnych, ale też narodowych. Później dopiero pojawiło się pewne naśladownictwo wzorców włoskich czy niemieckich.
Szczególnym przypadkiem była sytuacja w Hiszpanii. W jej demokratycznym systemie działały też bardziej skrajne grupy, które odwoływały się do włoskiego faszyzmu i głosiły program odbudowy hiszpańskiej mocarstwowości. W listopadzie 1933 r. powstała jako jedna ze skrajnie prawicowych partii hiszpańska Falanga. Jej ideologia odbiegała jednak od włoskich, a tym bardziej niemieckich wzorców. Silnie podkreślano katolicki charakter ruchu, rzadko pojawiały się hasła antysemickie. W lutym 1934 r. partie skrajnej prawicy zjednoczyły się, a potocznie nową partię nazywano również Falangą.
W 1934 r. Primo de Rivera, lider Falangi, kontaktował się z generałem Francisco Franco (wówczas doradcą ministra wojny). Obaj uzgodnili, że wojsko powinno w razie potrzeby wystąpić w obronie jedności Hiszpanii. Falanga przygotowywała plany faszystowskiej rewolucji, zbrojnego powstania. Po zwycięstwie partii lewicowych w wyborach parlamentarnych w lutym 1936 r. szybko postępowała polaryzacja życia politycznego. W lipcu rozpoczęła się niemal trzyletnia wojna domowa, w której prawicę hiszpańską wspomagały Włochy i Niemcy. W 1939 r. osiągnęła ona zwycięstwo, tworząc system bliski dyktaturze autorytarnej (frankizm, od nazwiska gen. Franco, szefa państwa).
Radykalizacja polityczna dotknęła również demokratyczne państwa zachodniej Europy. We Francji w latach trzydziestych ożywiły się organizacje odwołujące się raczej do włoskiego faszyzmu niż do mało strawnego dla nacjonalistów niemieckiego narodowego socjalizmu. Szwajcarska skrajna prawica wytworzyła w latach trzydziestych kilka organizacji, jednych raczej konserwatywnych, innych bliższych włoskim lub niemieckim wzorcom. W Wielkiej Brytanii Oswald Mosley w 1932 r. połączył działające uprzednio skrajnie prawicowe grupy i utworzył Brytyjską Unię Faszystów.
W Belgii organizowali się skrajni prawicowcy flamandzcy i walońscy. Ci pierwsi utworzyli w 1931 r. Związek Niderlandzkich Narodowych Solidarystów, początkowo tradycjonalistyczny i konserwatywny, optujący za flamandzkim separatyzmem. Od 1934 r. organizacja ta zbliżyła się do faszyzmu. Zaczęła głosić program wielkiej Belgii, jednoczącej Holandię, całą Belgię i francuską Flandrię. Nie taiła jednak niechęci do niemieckiego narodowego socjalizmu. Konkurował z nią utworzony w 1933 r. Flamandzki Związek Narodowy, żądający oddzielenia się Flandrii od Belgii i gotów do bliskich związków z Niemcami. Skrajna prawica walońska kształtowała się przede wszystkim wokół wydawnictwa Rex i jego dyrektora Léona Degrelle'a, stąd zwana była potocznie Reksistami. Związek Reksistów z faszyzmem dotyczył bardziej kontaktów międzynarodowych, zwłaszcza z Włochami, niż metod działania.
W Holandii, w końcu 1931 r., Anton Mussert utworzył partię kopiującą wzory niemieckie, pod nazwą Ruchu Narodowosocjalistycznego Niderlandów. Partie narodowosocjalistyczne powstały również w Szwecji i Danii. Naśladowały ruch niemiecki, ale pozbawione były w swych krajach szerszego oddziaływania. Inaczej wyglądała sytuacja w Norwegii, gdzie organizatorem ruchu narodowosocjalistycznego stał się Vidkun Quisling, przedtem polityk współrządzącej partii chłopskiej i z jej ramienia minister wojny. Quisling utworzył w 1933 r. Zjednoczenie Narodowe. Od niemieckiego narodowego socjalizmu przejmował niemal wszystko - w ideologii rasizm i antysemityzm, w organizacji bojówki, umundurowanie, nawet emblemat - bliski swastyce krzyż Olafa.
Szczególnym przypadkiem była Finlandia. Sąsiedztwo ze Związkiem Radzieckim i silna wewnątrz kraju partia komunistyczna stanowiły impuls do formowania się skrajnie prawicowego ruchu. Powstał on w końcu 1929 r., a od miejscowości, w której starł się z komunistami, przyjął nazwę Lapua. W jego ideologii protestancka religijność łączyła się z antykomunizmem. W 1932 r. ruch Lapua zdelegalizowano, a przywódców aresztowano. Jego kontynuację stanowił Patriotyczny Ruch Ludowy, który rozszerzył swe hasła, wzywając do ekspansji etnicznej przeciw mniejszości szwedzkiej oraz ekspansji terytorialnej w radzieckiej Karelii. Władze znów zastosowały restrykcje i w końcu 1938 r. rozwiązały Ruch, a później też wyraźnie nawiązującą do wzorców niemieckich Organizację Narodu Fińskiego.
W Czechach, aż do aneksji przez Niemcy, Narodowa Wspólnota Faszystowska nie miała większego znaczenia. Jej przywódca zaproponował niemieckiemu poselstwu w Pradze w przeddzień decyzji o utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, w marcu 1939 r., dokonanie puczu. Nie otrzymał odpowiedzi. Wraz z innymi skrajnie prawicowymi organizacjami Narodowa Wspólnota Faszystowska deklarowała jednak gotowość do przejęcia rządów w Czechach. Decyzje Niemców były inne. Zdawali sobie sprawę z nikłości wpływów czeskich faszystów. Pod niemiecką kontrolą sprawowały w Czechach administrację (bo nie władzę) półkolonialne rządy autorytarne.
Demokrację porzuciła też jako odrębne państwo Słowacja. Rządy objęła w niej Słowacka Partia Ludowa Hlinki (od nazwiska swego pierwszego, wtedy już nieżyjącego przywódcy), nacjonalistyczna i klerykalna, w której ścierała się dominująca tendencja do autorytarnej dyktatury z chęcią do naśladowania wzorców niemieckich.
Ujemny bilans. Ten krótki opis politycznego stanu Europy ukazuje jej słabość w przededniu wybuchu wojny. W obliczu dążeń do ekspansji ze strony Niemiec i Włoch, reszta Europy ukazywała swą słabość, brak jedności międzynarodowej i wewnętrznej, a przede wszystkim brak wspólnej idei. Nie była nią polityczna demokracja, bo brakowało jej w wielu krajach. Nie było nią poczucie europejskiej wspólnoty, bo przeważnie dominował nacjonalizm - jeżeli nawet nie tak skrajny, jak w narodowym socjalizmie i faszyzmie, to skutecznie osłabiający poczucie solidarności i wspólnego europejskiego losu.