Wspomnienie Krzysztofa Michalskiego

„Gdzieś poza wszystkimi moimi pojęciami leży nieznana mi, ciemna strona życia. Na moją wiedzę (…) pada stamtąd cień śmierci, rozpacz i tęsknota przemijania. Ale przecież nie tylko: ta ciemna strefa, moja-nie moja, ten stale obecny wśród moich pojęć nadmiar znaczenia (…) sytuuje moje życie także poza mną, poza tym, co wiem o sobie i o swoim świecie – a więc i poza (moim) smutkiem rozstania z tym światem, poza troską, poza obawą o to wszystko” (KM, „Płomień wieczności. Eseje o myślach Fryderyka Nietzschego”, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007). Nie jestem filozofem, nie będę więc pisał o książkach Krzysztofa Michalskiego ani o nim jako filozofie. Na dodatek – jeszcze jeden powód powściągliwości – powyższe słowa szokują mnie, odsłaniają tajemnicę, na jaką nie jestem przygotowany. Znałem Krzysztofa jako człowieka kochającego życie i potrafiącego z niego korzystać; uwodziciela żonglującego ideami i dowcipami. Człowieka, który w ciągu chwili stawał się niezwykle poważny w tym, co robił, i w tym, o czym mówił. *** Krzysztof zajmował w moim życiu ostatniego ćwierćwiecza jedno z miejsc najważniejszych. Mniejsza o lata 60., kiedy go poznałem, i 70., kiedy mieszkaliśmy zupełnie gdzie indziej. Po wprowadzeniu stanu wojennego dochodziły mnie słuchy, iż utknął w Niemczech, gdzie był na zaproszenie Hansa-Georga Gadamera. Z jego poparciem, we współpracy z przyjacielem ks. Józefem Tischnerem oraz dzięki błogosławieństwu Jana Pawła II – co miało nie tylko duchowe konsekwencje – zaczął budować w Wiedniu Instytut Nauk o Człowieku (IWM). Od początku założył, że będzie to instytucja całkowicie niezależna od Kościoła czy jakiejkolwiek innej instytucji. Z tego powodu, mimo poparcia papieża, odmówił pomocy Instytutowi np. przewodniczący episkopatu Niemiec. Fascynujące było jak młody, nieznany tam naukowiec potrafił skutecznie działać w obcym środowisku, tworząc placówkę, która będzie zbliżała uczonych ze Wschodu i Zachodu, przedstawicieli różnych gałęzi wiedzy. Już wówczas było widać nie tylko jego klasę intelektualną – którą zdobywał szacunek i przyjaźń najwybitniejszych intelektualistów i polityków Europy i Ameryki – ale również niezwykłe zdolności organizacyjne oraz talenty wielkiego jałmużnika, który do ostatniej chwili walczył o zdobycie środków na kolejne projekty badawcze, na kolejne programy stypendialne dla młodych uczonych różnych krajów: stypendia Tsvetana Stoyanova i Fundacji Roberta Boscha dla Bałkanów; stypendia Mileny Jesenskiej dla dziennikarzy; Paula Celana dla tłumaczy; Herzena dla młodych Rosjan; stypendia dla młodych Ukraińców; stypendia im. Bronisława Geremka dla Polaków. Niezwykły charakter miały stypendia im. Józefa Tischnera, utworzone po jego śmierci, ufundowane przez papieża, George’a Sorosa i Fundację Kościuszkowską. Nie będę sporządzał bilansu starań o pieniądze dla projektów badawczych. Wspomnę tylko, że zaledwie dwa tygodnie przed śmiercią, nie wychodząc już praktycznie z domu, Krzysztof przez pośredników przypominał jednemu z ministrów o podjętych starych zobowiązaniach. Chodziło o małe pieniądze i wielki projekt badawczy Timothy’ego Snydera „Zjednoczona Europa – podzielona pamięć”. Europa żyje dziś niepewnością, ale zjednoczenie pamięci miało być swoistym programem budowania fundamentów pod polityczne zjednoczenie naszego kontynentu.   Szczególnym, bezprecedensowym przedsięwzięciem, powstałym jako odnoga instytutu, były debaty w Castel Gandolfo. Przez kilkanaście lat, poczynając od 1983 r., grupa wybitnych uczonych spotykała się w letniej rezydencji papieża, by przy nim przez parę dni dyskutować o najważniejszych duchowych problemach naszego czasu. Papież był gospodarzem, ale to nie on zapraszał, nie on też wybierał tematy rozmów. Nie on też mówił. Jedynie słuchał przez parę kolejnych dni wybitnych mówców zaproszonych do jego rezydencji. Kompletował ich IWM, a w istocie ks. Tischner i Michalski. Tak jak instytut, rozmowy w Castel Gandolfo pozostawały całkowicie – jak mówił Krzysztof – „niezależne od kościelnej administracji, od jakiejkolwiek biurokracji, ideologii, od wszelkiej »sprawy«...”. W Castel Gandolfo rozmawiano o obrazie człowieka we współczesnej nauce, o kryzysie współczesności; o Europie w konfrontacji z innymi kulturami i o europejskim społeczeństwie obywatelskim; o dylematach nowoczesnego społeczeństwa liberalnego, o tożsamości w czasach zmiany, o Oświeceniu, o czasie i o końcu czasu… * * * Trudno wymienić nazwiska wszystkich wielkich postaci, które w debatach w Castel Gandolfo uczestniczyły. Byli wśród nich Böckenförde, Gadamer, Kołakowski, Ricoeur, Spaemann, Gieysztor, Carl Friedrich von Weizsäcker, Miłosz, Levinas, Shils, Bernard Lewis, Furet, Brzeziński, Dahrendorf, Szacki, Charles Taylor, Dworkin, Turowicz, Garton Ash, Judt, Fritz Stern, Albert Hirschman, kardynał Etchegaray, Koselleck, Soros. Fascynujące były Krzysztofa stosunki z ludźmi. Wielu, w Polsce i za granicą, darzył bezinteresowną przyjaźnią. Ale najbardziej z ludźmi wiązały go wspólne pasje, projekty. Dla wielu pomysłów, których był autorem, potrafił zdobywać najróżniejszych sojuszników. Był niezwykłym uwodzicielem. Do jego przyjaciół zaliczali się były premier Włoch Giuliano Amato, jak i były premier Austrii Alfred Gusenbauer, książę Karel Schwarzenberg i lord George Weidenfeld; pozostawał też w bliskich stosunkach z Aleksandrem Kwaśniewskim. Ludzie, z którymi się zaprzyjaźniał, nigdy nie znikali z jego horyzontu. Utrzymywał rozliczne przyjaźnie, wzbogacał je o nowe. Chyba najsilniejszym związkiem była jednak przyjaźń z ks. Tischnerem. Po jego śmierci Krzysztof czynił bardzo wiele, aby pamięć o nim, jego dokonaniach intelektualnych, jego postawie pozostała żywo obecna. Opowiadał też o nim niezliczone anegdoty. Krzysztof – sam człowiek wierzący – w Tischnerze widział wzór wiary pozbawionej dewocji, ostentacji, wiary dyskretnej, przyjaznej ludziom, bardzo nawet jego przekonaniom odległym, pełnej poczucia humoru; wiary, która nie potrzebowała wrogów. Z uczuciem bezsiły i rozbawienia obserwował, jak próbowano po śmierci Tischnera zawłaszczać go, „znormalizować”, wpisać w szeregi konserwatystów katolickich, chociaż przez lata po 1989 r. pozostawał, podobnie jak i bliski mu „Tygodnik Powszechny”, pod nieustającym atakiem licznych księży i biskupów, prawicowych publicystów i polityków, coraz bardziej izolowany w Kościele instytucjonalnym. Polski oficjalny katolicyzm ewoluował w inną zupełnie stronę niż myśl Tischnera. W inną stronę niż ta, którą wyznaczały kolejne konferencje organizowane przez Michalskiego i Tischnera w Castel Gandolfo w obecności papieża, z udziałem innych katolików, ale też bezbożników, żydów, protestantów i masonów.   Pod koniec lat 80. Krzysztof rozumiał, że instytut może odegrać znaczącą rolę w życiu publicznym Europy. Na pewno zgodziłby się ze sławną formułą Jeana Monneta: „Niczego nie można zrobić bez ludzi, niczego nie można wpisać w czas bez instytucji”. Rozbudowywał więc Instytut Nauk o Człowieku i jego wpływy. St