Ludzie muszą wiedzieć, o co chodzi politykom

Centrum Skandynawskie na Manhattanie. Połowa marca 2015 r. Wielki brytyjski ekonomista Lord Skidelsky zwraca się do innego wielkiego ekonomisty, noblisty Paula Krugmana: „Co byś zrobił, wiedząc, że fałszywe oczekiwania kształtują reakcję społeczną na dobre posunięcie rządu i sprawiają, że może ono mieć niekorzystny skutek?”. Krugman baranieje, co mu się rzadko zdarza. Żadna sensowna odpowiedź nie pada. To nie jest ten rodzaj pytań, z którymi ekonomiści mierzą się na co dzień. Nawet wielcy. Gdyby jednak Krugman, zamiast grzebać w laptopie, słuchał tego, co Skidelsky mówił dwa kwadranse wcześniej, to znałby odpowiedź. Skidelsky jest keynesistą. Opowiadał o przyczynach dość miernych efektów keynesowskiej (stymulującej gospodarkę) polityki prowadzonej przez rządy po 2008 r. Ta polityka długo nie działała (nie powodowała oczekiwanego zwiększenia popytu i lepszej koniunktury), między innymi dlatego, że ludzie w nią nie wierzyli. Dostając więcej pieniędzy, zamiast iść na zakupy, spłacali długi albo robili oszczędności, bo pod wpływem mediów opisujących świat zgodnie z niekeynesowską neoklasyczną doktryną zakładali, że skoro rząd wydaje więcej pieniędzy, to wkrótce wybuchnie inflacja, wzrosną podatki i stopy procentowe. Podejście neoklasyczne okazało się błędne. Keynes okazał się mieć rację. Podatki ani stopy nie wzrosły. Ludzie zaczęli wracać do sklepów. Gospodarka drgnęła pod wpływem stymulacji. Ale wolno. Bo media i konsumenci wciąż oczekują „niekeynesowskich” skutków (inflacji, wyższych stóp i podatków). Puenta Skidelsky’ego: „jedynym sposobem, by keynesowska polityka działała w świecie niekeynesowskich oczekiwań, jest stworzenie keynesowskich złudzeń”, czyli przekonanie ludzi, że w czasie kryzysu większe wydatki rządu to droga do lepszej koniunktury i ich większych zarobków. W co ludzie uwierzą  Jeżeli ktoś myśli, że to jest tylko zabawna, chociaż dość zawiła anegdota, to się bardzo myli. Ludzie są racjonalni w tym sensie, że zachowują się z grubsza wedle tego, jakie mają oczekiwania, czyli co myślą. Albo raczej, w co wierzą i co są w stanie rozumieć. Bo w tak złożonym świecie mało kto (jeśli ktokolwiek, łącznie z ministrami i ekspertami) ma kompetencje, by poważnie myśleć o gospodarczej polityce rządu. Dlatego między innymi wiele podobnych posunięć rządów w różnych krajach ma bardzo różny skutek, że różne społeczeństwa i różne elity różne rzeczy wiedzą i – zwłaszcza – w różne rzeczy wierzą. Zdanie Skidelsky’ego warto wryć sobie w pamięć. Dla wygody można zapamiętać je sobie w prostszej formie: w polityce (gospodarczej zwłaszcza) dobrze zadziała tylko to, w co ludzie uwierzą. Każdy, kto chce zmieniać polską gospodarkę, politykę społeczną i gospodarczą, warunki pracy, sytuację młodszego pokolenia – a właściwie każdy, kto chce cokolwiek istotnie zmienić – musi pamiętać, że nie rządzi robotami, lecz ludźmi, których reakcje zależą nie od tego, co się do nich mówi i co im się oferuje, ale od tego, jak to zrozumieją. Nie wystarczy mieć dobry pomysł. Trzeba dla niego przygotować dobry grunt w ludzkich głowach. Ten grunt to nasz zasadniczy problem. Może nie tylko nasz, ale problemy innych mniej nas interesują. I jest to problem zarówno słuchaczy, jak i autorów pomysłów. Zwłaszcza teraz, kiedy także polscy politycy zrozumieli, że za bardzo ufali rynkowi, przez co procesy gospodarcze, społeczne i polityczne wymknęły się spod kontroli, więc państwo musi się trochę bardziej wtrącać w różne sprawy, by Polska wróciła na ścieżkę mniej więcej zrównoważonego gospodarczo, społecznie i politycznie rozwoju. Rzecz w tym, że przez ostatnie ćwierć wieku nie tylko nikt tego poważnie Polakom nie tłumaczył, ale w kółko słyszeliśmy, że im mniej państwa (zwłaszcza w gospodarce), tym lepiej. Żeby więc Polacy zaczęli poważnie traktować i oceniać zapowiedzi konkurujących partii, muszą najpierw uwierzyć, że państwo może i powinno być aktywne także w gospodarce. Inaczej nie będzie im się chciało odróżniać czysto populistycznych obietnic bez pokrycia od sensownych, nowych aktywności rządu (lub przyszłego rządu) wspomagających rozwój. Doskonałym przykładem jest rządowa zapowiedź dopłat do najniższych pensji. Niewiele o pomyśle wiadomo, bo szczegóły mamy poznać dopiero wraz z programem PO. Ale reakcją był głównie wrogi pomruk w rodzaju: „widać, że wybory nadchodzą i ruszył koncert życzeń”, „socjalizm wraca” albo „ciekawe, kto za to zapłaci”. Chociaż programy subsydiowania pracy działają w wielu krajach, w tym w Polsce – m.in. w odniesieniu do absolwentów i niepełnosprawnych. W wielu urzędach pracy takie subsydiowane oferty stanowią ostatnio większość. Rzecz w tym, że system pracy subsydiowanej, który (poza miejscami pracy dla niepełnosprawnych) przyszedł do Polski wraz z Unią i stopniowo stał się elementem rynku pracy, nie stał się jednocześnie częścią publicznej świadomości. Jest jedną z wielu form rządowej partyzantki, uprawianej przez kolejne koalicje bez głębszego publicznego uzasadnienia. Polscy politycy są tacy jak polscy rodzice. Rodzice w Polsce nie rozmawiają z dziećmi, a politycy nie rozmawiają z wyborcami. Co najwyżej kłócą się między sobą albo coś komunikują – informują, straszą lub obiecują. Ale w żadnym razie niczego na tłumaczą i – zwłaszcza! – nie opisują świata. A jeśli już jakieś tłumaczenie się zdarza, to ma charakter techniczny. W przypadku subsydiowania pracy w grę wchodzi informacja: „uruchomiliśmy program...”, ewentualnie uzasadnienie typu: „żeby ułatwić znalezienie pracy...”. Ale właściwie dlaczego? Jakie za tym stoją wartości i sensy? Z jakiej świadomości wyrasta taki pomysł? Dlaczego państwo ma ułatwiać znalezienie pracy? Dlaczego rząd ma zastępować rynek, o którym słyszymy, że najlepiej alokuje (czyli przemieszcza) zasoby (np. pracy) tam, gdzie są najlepiej wykorzystywane? Tego ani politycy (również opozycji), ani najwyżsi urzędnicy (ministrowie, premier, prezydent) nie mówią, nawet gdy podejmują kontrowersyjne decyzje. Dlatego, kiedy rząd mówi o subsydiowaniu najsłabiej opłacanych prac, obywatele się burzą. Sens pracy  Ekonomicznie subsydiowanie najmniej wydajnych, więc też najgorzej opłacanych, miejsc pracy jest dość oczywiste, choć technicznie sam proces nie może być prosty, jeśli chce się uniknąć złych efektów ubocznych. Teoretycznie dobrze opisał to laureat ekonomicznego Nobla z 2006 r. Edmund S. Phelps w głośnej, wydanej w 1997 r., książce „Rewording Work”. „Filozofia stojąca za systemem subsydiowania pracy – pisze Phelps – polega na tym, że prywatne korzyści z pracy nie wyczerpują – więc płaca mniej produktywnych pracowników nie w pełni odzwierciedla – wszystkich społecznych korzyści z tego, że są oni zatrudnieni. Te społeczne korzyści to prywatna korzyść pracodawcy plus zewnętrzne korzyści odnoszone przez resztę społeczeństwa dzięki temu, że zatrudnieni włączeni są w obieg gospodarczy ich lokalnej społeczności i kraju, zarabiając, utrzymują dzieci i stanowią przykład dla innych mieszkańców okolicy. W tym sensie dopłaty do najniższych płac wypełniają lukę między prywatnymi korzyściami z nisko wydajnej pracy a korzyściami, jakie przynosi ona społeczeństwu”. Phelps jest dość twardym rynkowym liberałem starej szkoły, nigdy by nie poparł niczego, co ekonomicznie nie jest uzasadnione. Ale jego uzasadnienie subsydiowania miejsc pracy wyrasta z bardziej złożonego rozumienia gospodarki niż to, które dominuje w polskiej publicznej debacie. U nas gospodarka to gospodarka, państwo to państwo, polityka społeczna to polityka społeczna, wspólnoty lokalne to wspólnoty lokalne itp. Większość polityków i publicystów w różnej formie powtarza sens niby gomułkowskiej frazy, że chodzi o to, „jak szybko mnożyć i dobrze dzielić”. Jakby to były dwa niezależne działania. Choć nie są, co pokazuje Phelps. Gospodarka jest częścią społeczeństwa, a w społeczeństwie mnożenia i dzielenia nie da się rozłączyć. Mądre mnożenie dobrze dzieli, a mądre dzielenie dobrze mnoży. Sens pracy tylko częściowo polega na bezpośrednim tworzeniu bogactwa, za które pracodawca płaci pracownikowi. Ważne jest też budowanie więzi między ludźmi, odbywające się w pracy i możliwe dzięki pracy, nadawanie poczucia sensu życiu, samorealizacja, wyrażanie ludzkiej kreatywności, zabijanie nudy, dostarczanie powodów do dumy itd. Antropologicznie to praca i jej podział tworzy społeczeństwo. Miejsce w podziale pracy określa pozycję człowieka i go społecznie zakorzenia. Efekt materialny jest ważny, ale nie tylko ten bezpośredni, dający się od ręki zmierzyć za pomocą pieniędzy przelewanych na konto. W starych społeczeństwach nie tylko intelektualiści, ale też polityczni liderzy mówią o tym na co dzień. I ludzie to rozumieją. W centrum każdej politycznej debaty w Ameryce są amerykańskie wartości. Każdy Amerykanin potrafi je wymienić: wolność, przedsiębiorczość, demokracja, spójność, rodzina. Francja ma swoje trzy wartości: wolność, równość, braterstwo. Czy – poza wyrażaną w polityce historycznej tradycją i obroną różnych mitów przeszłości – są jakieś polskie wartości? Z pewnością, ale politycy boją się o nich mówić. A jeśli już mówią, to w sposób absurdalnie ogólny, występując „w obronie tradycyjnych wartości” lub „polskości”. Podstawową, tradycyjną wartością jest tradycja, a istotą polskości jest polskość. Tylko nie wiadomo jaka. W świecie polityki nieuporządkowanych wartości i nieodbytych rozmów trudno jest ocenić, czy robiące dobre (albo złe) wrażenie pomysły istotnie są dobre (czy złe). PiS chce dać 500 zł na drugie i kolejne dziecko