Czy partie polityczne mają przyszłość

Między partiami można szukać różnic, co notorycznie robimy. Ale wtedy nie widzimy tego, co w nich jest wspólne. Nie widzimy samej partii. Najbardziej zdegenerowanej instytucji, jaką stworzyła demokracja. Do istnienia partii przywykliśmy, nie pamiętamy już innej polityki. Ale gdy rozwinęły się one w XIX w., wzbudziły osłupienie. Elity były przerażone, tak ordynarnej prywaty polityka jeszcze nie znała. Wcześniej bano się, że konsekwencją powszechnego prawa wyborczego będzie triumf ignorancji mas. Okazało się jednak, że władzę nad demokracją przejęły nie masy, lecz partie. Bezwzględne struktury skupione na przejmowaniu stanowisk państwowych. Dla profitów oficjalnych i nieoficjalnych – dla pensji i dla korupcji. Władzę objęła nie ignorancja, lecz cynizm. Polityka zawsze była brudna, ale nigdy ten brud nie ujawnił się w tak wielkim stężeniu. Zadziałała również skala. Nigdy państwo nie było tak wielkie. Nowa epoka stworzyła organizacyjne giganty, z wielkimi budżetami, z setkami tysięcy stanowisk do obsadzenia. I cała pula była teraz do wzięcia, wystarczyło wygrać wybory. Dlatego powstały partie polityczne. W teorii biły się o idee, w praktyce były spółkami zawiązanymi w celu zdobycia państwowych stanowisk. Tysiące ludzi jednoczyło się po to, aby całą pulę między siebie podzielić. Państwo jako łup  Najlepszy opis partii politycznych został sporządzony sto lat temu przez niemieckiego socjologa Maxa Webera. Opis bezlitosny i brutalny, ale trafiający w istotę. Weber nie idealizował przeszłości. Zawsze przywódcy potrzebowali drużyny, której za wsparcie płacili urzędami. W feudalnych czasach członkowie drużyny dostawali urzędy na własność. Całe fragmenty władzy, całe sektory administracji trafiały w ręce prywatne. Arsenały, armie, spichlerze, instytucje. Nowoczesne państwo poszło w drugą stronę, odbudowało swój monopol, odebrało sprywatyzowane fragmenty i przekazało nadzór nad nimi w ręce nowej profesji – urzędników państwowych. Ich awans był niezbędny, funkcje państwa stały się zbyt skomplikowane, tradycyjny władca stał się dyletantem, który nie potrafił państwem kierować. Wpływy urzędników rosły i choć nadal panowała monarchia, decyzje trafiły w ich ręce. Nadeszła demokracja. Zawsze było tak, że w polityce ujawniały się dwa gatunki ludzkie, które Weber określał jako żyjące dla polityki oraz żyjące z polityki. Jednak wraz z demokracją liczba tych drugich pobiła rekordy. Pojawiła się wielka grupa społeczna, której wyłącznym celem stał się – jak pisze Weber – „dostęp do państwowego żłobu”. Grupa, dla której państwo było łupem. Czyli partie. Im większy sukces odnosiła demokracja, tym wyraźniejsze było zjawisko. Więc najciekawsza była Ameryka. Zaledwie kilka dekad po narodzinach demokracji amerykańskiej upadła wizja Waszyngtona – demokratycznej wspólnoty rządzonej przez roztropnych dżentelmenów. Powstały partie, których istotą była nastawiona na łupy machina. Weber pisał: „Naprzeciw siebie stają partie pozbawione własnych przekonań, zwykłe organizacje karierowiczów, które w zależności od tego, jak kształtują się szanse na zdobycie głosów, do każdej walki wyborczej dopasowują swoje programy”. A robią to ze względu na olbrzymią stawkę wyborów, skoro w rękach nowego prezydenta jest 300–400 tys. nominacji urzędniczych. Dużo uwagi poświęca Weber instytucji bossa. W przeciwieństwie do lidera boss jest schowany w cieniu, zwykle poprzestaje na skromnej funkcji senatora. On jednak definiuje naturę partii, on ją zamienia w przedsiębiorstwo nastawione na zysk, on też nadaje jej rys kryminalny. Zapewnia partii finansowanie, głównie z korupcji. Przyjmuje pieniądze od magnatów, zmienia dla nich ustawy. Jest schowany w cieniu, nie pragnie honorów, ale zakulisowej władzy i materialnych korzyści. To za jego sprawą system partyjny w Ameryce stworzył „bezprzykładną korupcję i marnotrawstwo”, których skalę – w ocenie Webera – kraj ten zdołał wytrzymać tylko dzięki swoim nieograniczonym zasobom. Z czasem potrzeba większej kompetencji sprawiła, że warunkiem objęcia części urzędów stało się odpowiednie wykształcenie. Poprawiło to jakość administracji, ale nie zmieniło natury partii. Wyłącznym celem pozostały posady. Różnica między amerykańską partią z XIX a tą z XXI w. polega na tym, że kiedyś państwo prymitywnie okradali dyletanci, dziś jest elegancko łupione przez cyników z dyplomami Harvardu. Dzisiejsi politologowie i socjologowie taki opis polityki pogardliwie określają jako „House of cards”. Widzą w nim fikcję, której celem jest ekscytacja widowni. Jednak od czasu Webera nie stało się nic tak ważnego, aby jego opis unieważnić. Weber uważnie obserwował politykę europejską. Wielkie nadzieje wiązał z parlamentaryzmem, ale szybko się rozczarował. Partyjna presja na sukces wyborczy zabiła parlament. „Angielscy posłowie, z wyjątkiem kilku członków gabinetu (i kilku dziwaków), zazwyczaj nie są niczym innym jak dobrze zdyscyplinowanym stadem do głosowania”. Podobnie było w Niemczech: „Nasze partie parlamentarne były i są klikami”. Ostrość tych uwag dzisiejszy czytelnik może uznać za miarę słabości demokracji w tamtej epoce. Kłopot w tym, że była to całkiem udana epoka. Tamta demokracja nie była gorsza, lecz jedynie bardziej szczera. Potrafiła zimno na siebie spojrzeć. Dziś uważamy, że po przygodach z komunizmem i nazizmem musimy być ostrożniejsi. Że w epoce Viktora Orbána, Jarosława Kaczyńskiego, Donalda Trumpa i Brexitu wszystko stało się bardziej skomplikowane. Ale nie stało się. Weber wygłosił swój sławny wykład o polityce w 1919 r. Pod nogami miał grunt dużo bardziej grząski. Jego kraj przegrał wojnę, monarchia upadała, demokratyczni następcy składali się – w opinii Webera – wyłącznie z cyników lub głupców, a nad Niemcami zawisło widmo komunistycznej rewolucji. Za życia Webera zachodni świat przeżywał największy kryzys cywilizacyjny w swojej historii. Padły wszystkie źródła sensu: religia, monarchia, powszechnie akceptowalna moralność. Żyjąc wśród ruin, Weber zastanawiał się, na czym może się oprzeć sensowna polityka. Na tradycji? Ta upadła. Na szacunku dla konstytucji i prawa? Trochę lepiej, ale to nie jest silne spoiwo. W końcu swoją nadzieję związał Weber z charyzmatycznym przywództwem. Dziś każdy student nauk społecznych zna weberowską typologię form panowania: tradycyjne, legalne, charyzmatyczne. Ale tę trzecią formę uważa za opis archaicznej epoki, której ton nadawali religijni prorocy porywający ludzi swoim fanatyzmem. Intencje Webera były jednak inne. Formuły władzy charyzmatycznej nie traktował jako minionego dziwactwa. Odwrotnie, dostrzegał w niej nadzieję na przyszłość. Bo na Zachodzie istnieje również tradycja świeckiej charyzmy, czyli politycznych demagogów, którzy potrafią za sobą porywać tłumy. W nich właśnie Weber dostrzegł rozwiązanie. Nie w bezsilnych monarchach, nie w bezbarwnych biurokratach, ale w charyzmatycznych liderach, którym szanse na dojście do władzy daje demokracja. Warto dobrze zrozumieć logikę Webera: demokracja daje szansę na wielkiego lidera, ale nie daje gwarancji. Na co dzień podobna jest do monarchii czy kliki – ociężała i bezradna. A w dodatku dużo brzydsza, bo rządzą w niej partie, od których nie ma ucieczki. Nawet charyzmatyczny przywódca będzie musiał złożyć im hołd. Będzie musiał nakarmić partyjnego polipa. Ale jeśli będzie utalentowany, znajdzie jeszcze siłę na ambitne rządzenie. Demokracja w swojej rutynie jest zatem paskudna, ale daje szansę na coś lepszego. Dziś wiemy, że nadzieja na udanego przywódcę spełnia się rzadziej, niż podejrzewał Weber. Reszta jest zgodna z jego opisem: parlamenty to nadal zbieranina marnych ludzi, a partie – ludzi jeszcze marniejszych. Nie jest to powodem, aby wieszczyć kataklizm. Demokracja – w swoim masowym wydaniu – rozlała się po świecie nie dlatego, że miała sprawne instytucje. To nigdy nie było jej atutem. Wygrała, bo wyrażała ducha czasu, przekonanie o równości wszystkich klas społecznych. Demokracja jest bardziej wyborem wartości niż instytucji. Aby być szczerym demokratą, nie trzeba wielbić demokratycznych instytucji, wystarczy je tolerować. Partie i parlament mamy dlatego, że pod ręką nie było lepszych pomysłów. Dziś wiadomo, że to kiepskie narzędzia, element demokratycznej prehistorii, a nie finalny produkt. Pierwsze kamienne toporki, pierwsze noże z krzemienia. Demokracja od nich odejdzie, gdy uda się wymyślić lepsze rozwiązania. Nie ma sensu mówić tego zbyt często. Idealizacja istniejących instytucji jest potrzebna, ale warto zachować umiar, aby unikać radykalnych pretensji. Dobrze to pokazuje polski przypadek. Od 27 lat obóz Jarosława Kaczyńskiego walczy z układem, bo nie rozumie, czemu ekipy się zmieniają, a korupcja trwa. Nie rozumie, że choroba należy do samej istoty demokracji, że układem są partie. Z PiS włącznie, który przejąwszy władzę, robi to samo. Praktyki eksploatacji państwa wynikają z istoty partii politycznych, a nie złego zarządzania partiami. Celem każdego przywódcy jest sukces w wojnie wyborczej, a w każdej wojnie najbardziej przydatne są jednostki moralnie najgorsze. Pierwszy lider partyjny po 1989 r. Aleksander Kwaśniewski, budując lewicę, postawił na dawnych aparatczyków. Wiedział, że to oportuniści, ale rozumiał również, że tylko z taką armią można się bić o władzę. Karmił potem swoje wojsko, chronił, gdy wybuchały skandale, jednak czasem musiał skarcić, bo nie znali miary. Pakiet demokratyczny  Leszek Miller, chcąc Kwaśniewskiemu odebrać partię, musiał jej dać jeszcze więcej. Obiecał łupy, obiecał ochronę, obiecał władzę regionalnym baronom, najgorszemu materiałowi ludzkiemu, jaki zna polityka. Łatwo zdetronizował Kwaśniewskiego, ale zapłacił olbrzymią cenę. Niepohamowana korupcja baronów doprowadziła Millera do klęski. Po tej nauczce Donald Tusk i Kaczyński wypracowali własną linię. Dali swoim partiom jeszcze więcej stanowisk, ale w zamian żądali ostrożności. Powściągliwości w korzystaniu z łupów. Inaczej postąpić nie mogli. W każdej partii ideowcy są tylko fasadą, wabikiem dla wyborców i mediów. Trzon stanowią aparatczycy żądni korzyści. Miller opowiadał kiedyś, jak na kongresie partii sondował nastroje. Oświadczył, że na następny delegaci Sojuszu zajadą markowymi samochodami. Działacze oszaleli z radości. Słysząc grzmot oklasków, Miller widział, czego oczekuje partia. I tak jest wszędzie. Chyba że partia jest młoda i dopiera zaczyna. Ale gdy odniesie sukces, w jej szeregach zaroi się od zawodowych działaczy. Liderów częstuje się receptami, jak partie naprawić. Trzeba więcej fachowców, więcej młodzieży, więcej idei. Ale to recepta na samobójstwo. Nie dość, że fachowcy i młodzież kradną z równym