Wojciech Smarzowski, reżyser filmu „Kler”, odpowiada na ataki

JANUSZ WRÓBLEWSKI: – Na początek zagadka. „Nagroda Specjalna Jury w Gdyni dla takiej szmiry to moralna aberracja” – kto to powiedział? WOJCIECH SMARZOWSKI: – Zgaduję, że chodzi o prezesa TVP. Tego samego, którego telewizja wycięła pańską wypowiedź podczas ceremonii wręczenia nagród w Teatrze Muzycznym w Gdyni. Prezes przeminie, film zostanie. A jeżeli chodzi o nagrody, to zważywszy na okoliczności, Nagroda Publiczności, jaką nam tam przyznano, to najważniejsze wyróżnienie w moim filmowym życiu. Dlaczego? Pierwszy raz zrobiłem film, który od publiczności również wymaga odwagi. Zmierzenia się z tematem pedofilii, z grzechami polskiego Kościoła? Głośnego o tym mówienia. Potwierdzenia, że wewnątrz Kościoła potrzebne są zmiany. Że widzów-katolików też to uwiera. Konkretnie, co uwiera? Mówiąc najogólniej, to chyba podwójna moralność. Głoszą jedno, robią drugie. A ci nieliczni księża, którzy mają odwagę mówić publicznie to, co myślą, są izolowani. Dlaczego ta debata jest taka trudna? Dużo wypieramy ze swojej świadomości. Dzisiaj ktoś mi opowiedział, że kiedy był dzieckiem, to ksiądz zaprosił jego i kilku kolegów na plebanię, na wódkę. I oni czuli się wyróżnieni. Pili wódkę z księdzem! Teraz, po filmie, mu to wróciło, bo zrozumiał, że ten ksiądz miał wobec nich konkretne zamiary – nie udało się, wrócili do domu na bańce, rodzice machnęli ręką, bo z księdzem to nie grzech. Ten film jest adresowany do osób wierzących. Pan chce ich zmienić? Ośmielić. Ale zmienić chyba też. Polacy mają dar łatwego tłumaczenia hipokryzji Kościoła. Kościół potępia homoseksualizm, a w swoich szeregach ma 30 proc. gejów. Ksiądz z ambony potępia związki pozamałżeńskie, a na plebanii czeka na niego kobieta. Wreszcie czujni stajemy się, gdy musimy płacić za chrzty, pogrzeby i śluby. Albo gdy słyszymy, ile pieniędzy dostaje od państwa jakaś instytucja kościelna. No i wierzę, że Polacy otrząsną się i zaczną rozliczać duchownych z pedofilii – z ukrywania bandytów i tuszowania spraw. Że tego tej instytucji nie wybaczą. Także tego, że Kościół nie poczuwa się do odpowiedzialności za ofiary. Ksiądz to zawód społecznego zaufania. Duszpasterze udzielają spowiedzi. Są wzorcem moralnym dla katolików. Kto, jak nie oni, powinien być kryształowy? Myślę, że gdyby nie wybuchły afery pedofilskie na Zachodzie, nie zrobiłbym „Kleru”. Te afery skłoniły pana do zajęcia się tematem? Nie. Po prostu nie zadałbym sobie kluczowego pytania: a jak jest u nas? Poza tym ja zawsze najpierw wychodzę od problemu. Nigdy nie spekuluję, jaką sensacją przyciągnąć publiczność, w jakie środowisko przywalić, żeby podkręcić emocje i żeby się bilety sprzedały. Ciężko było zebrać pieniądze na film? „Panie Smarzowski, ja chętnie na pana film pójdę z żoną, ale pan wie, jakie pan filmy robi. Ja pieniędzy spółki na to dać nie mogę”. Niełatwo. Musieliśmy kręcić „Kler” w Czechach, gdyż z oczywistych względów na pomoc polskiego Kościoła nie mogliśmy liczyć. Żeby przepchnąć po cichu scenariusz w PISF, zmieniliście tytuł na „Trzy”. Na początku ten film nazywaliśmy „Głęboka taca”. W miarę pisania okazało się, że film jest trochę głębszy niż taca. Tytuł „Kler” wzbudzał niepotrzebną dociekliwość. „Drogówka” na wczesnym etapie też nazywała się „Siedem dni”. Scenariusz „Kleru” pisał ewangelik, pan jest ateistą. Dobraliście się jak w korcu maku. Ze scenarzystą Wojtkiem Rzehakiem zastanawialiśmy się, jak powinna wyglądać konstrukcja filmu. Chcąc pokazać instytucję od środka, musieliśmy być w kurii, w małej, skromnej, wiejskiej parafii i w dobrze prosperującym kościele, w mieście średniej wielkości. Stąd trzy wątki. Pierwszym i najważniejszym dla filmu człowiekiem, z którym konsultowaliśmy pomysł, był Piotr Szeląg, były ksiądz, którego poznałem przez kompozytora Mikołaja Trzaskę. Na każdym etapie powstawania filmu – od scenariusza, wyboru kostiumów po wystrój plebanii – Piotr nam pomagał, pomagali nam też księża lub byli duchowni. Po obejrzeniu gotowego materiału chwalili nas, że udało się nie dotknąć intymności wiary, co zresztą od początku było naszym założeniem. Na konferencji prasowej w Gdyni powiedział pan, że taki film jak „Kler” nie mógłby teraz powstać. Co się zmieniło? Zmieniło się państwo i zmieniła się polityka PISF, mam powody przypuszczać, że podstawą do dofinansowania filmu nie jest już tylko dobry scenariusz i wiarygodność reżysera oraz producenta, teraz liczą się inne czynniki, takie jak szeroko rozumiane wartości narodowe i chrześcijańskie. Zmieniła się ocena i stopniowo zmieniają się eksperci. Na filmy, które patrzą na naszą historię w sposób niejednoznaczny, krytyczny, nie będzie przyzwolenia, bo dość plucia na Polskę. Wstajemy z kolan. Nie chodzi o to, żeby świat był lepszy, chodzi o to, żeby nasze biało-czerwone muskuły były naprężone. Minister Gliński, wezwany do tablicy przez księdza Isakowicza-Zaleskiego, od razu – zabawne, prawda? – podkreślił, że nie dofinansował „Kleru”. To prawda. Ale za poprzedniej władzy też nie było łatwo, bo władza – każda władza w naszym kraju – musi żyć w zgodzie z Kościołem. Jedni potrzebują głosów wyborców, a drudzy pieniędzy, darowizn i dotacji. Teraz do tego dołączył strach. Potencjalni prywatni koproducenci filmów niewygodnych dla władzy często ryzykują dużo więcej niż stratę zainwestowanych w film pieniędzy. W „Klerze” pada wiele zarzutów pod adresem polskiego Kościoła. Co jest jego największym problemem? Z punktu widzenia Kościoła chyba nie ma żadnego problemu: Kościół jest święty, ale tworzą go ludzie grzeszni. Czarne owce zdarzają się wszędzie, w każdym środowisku, w filmowym także, a księża pedofile to są marginalne przypadki. Z mojego punktu widzenia, szarego obywatela, któremu na sercu leży dobro Polski, ta sytuacja wygląda inaczej – chciałbym, żeby finanse Kościoła były przejrzyste, bo państwo finansuje Kościół również z moich podatków, oraz żeby księża molestujący dzieci trafili za kratki, a nie byli przerzucani z parafii na parafię. Chciałbym, żeby Kościół poczuwał się do odpowiedzialności za ofiary i systemowo wypłacał im odszkodowania. Konkordat trzeba rozwiązać i wyprowadzić religię ze szkół. Doprowadzić do tego, żeby Kościół utrzymywał się z datków wiernych. Będzie mniej księży i mniej wiernych, ale sytuacja w instytucji stanie się klarowna i prawdziwa, a dla takich jak ja najważniejsze jest, że Kościół nie będzie stał ponad prawem. Dlaczego Kościół tak długo tolerował w swoich szeregach księży pedofilów i tak niechętnie, dopiero pod wpływem opinii publicznej, usuwa czarne owce? Nie rozpędzajmy się z tym „usuwa”. Na całym świecie na jednego księdza pedofila przypadają dziesiątki ofiar, a w Polsce tylko jedna. Bo tylko jedna odważa się mówić. Parę dni temu jechałem autem i słuchałem w radiu informacji o tym, że prymas Polski zapowiedział powstanie wewnętrznego, kościelnego dokumentu o wykorzystywaniu seksualnym dzieci przez duchownych. Odbyła się odpowiednia konferencja i radosna nowina poszła w świat. Katolicy zachwyceni, bo wierzą, że się zmienia. A ja od razu pomyślałem, że „Kler 2” mógłby się zacząć tak: arcybiskup Mordowicz, grany przez Janusza Gajosa, organizuje księży, którzy pod wodzą księdza Teodora, w tej roli Stanisław Brejdygant, tworzą specjalną komisję i na specjalnej konferencji informują media, że przygotują raport „oczyszczający”. Jednocześnie arcybiskup Mordowicz wysyła klona księdza Lisowskiego, dajmy na to takiego księdza Petardę (Jacek Beler), który rusza od kurii do kurii i niszczy odpowiednie archiwa kościelne. No, ale to oczywiście fikcja fabularna, która pojawiła się w mojej głowie, taki zalążek nowego filmu. Co pana najbardziej zdziwiło przy dokumentacji tego tematu? Na początku emocjonalnie rozwalały mnie przeżycia poszczególnych ofiar, a także to, co działo się z nimi później, jak ludzie ci radzili sobie albo – częściej – jak nie radzili sobie z traumą po przemocy, a także to, że kiedy byli już dorośli, to sprawiedliwości szukali w kuriach, a nie w sądach. A kurie ich lekceważyły i zastraszały. Po jakimś czasie się uodporniłem, ale wtedy już uderzyła mnie skala zjawiska. Milczenie Kościoła, milczenie wiernych. O tym wszystkim można poczytać – jest sporo książek i reportaży, które opisują fakty. Bo „Kler” to film fabularny, a nie dokument. Jaką rolę odegrał w hamowaniu tego procesu Jan Paweł II, którego Polacy uważają za świętego, a Zachód krytykuje za to, że ukrywał zjawisko i tolerował w swoim kręgu przestępców? Ja ateista też byłem zniesmaczony tym, jak w 1992 r. Sinead O’Connor podarła na koncercie zdjęcie papieża. Ale dzisiaj wiemy, dlaczego to zrobiła. I chyba tylko Polacy zaprzeczają, że Jan Paweł II – który przyczynił się do upadku komunizmu w Polsce i na świecie, tego mu nikt nie odbierze – zamiatał pod dywan pedofilię, znał raport ojca Doyle’a albo publicznie wskazywał Marciala Degolado jako wzór dla młodych. Wyrzucanie księży pedofilów ze stanu kapłańskiego rozpoczął dopiero jego następca Benedykt XVI. Dla mnie równie szokujące w pana filmie jest pokazanie ze wszystkimi konsekwencjami, że wiara katolicka jest identyfikowana z polskością, a polskość z katolicyzmem. To wyklucza znaczącą część tego społeczeństwa. Jednym z powodów, dla których zrobiłem ten film, jest to, że od jakiegoś czasu czułem się i czuję osaczony Kościołem. Każda uroczystość państwowa zaczyna się mszą, nie ma wiadomości bez informacji o dokonaniach księży, biskupów albo kardynałów, parafie ścigają się w budowaniu coraz wyższych krzyży, wkoło pomniki, tablice upamiętniające, relikwie, nawet egzorcystów mamy najwięcej na świecie. Kościół jest w urzędach publicznych, jest na ulicy i wpycha się nam do domu i do łóżka. To, że ktoś jest katolikiem, nie znaczy, że z nadania jest lepszym człowiekiem albo lepszym Polakiem niż niekatolik. No i można być niereligijnym, a uduchowionym. Prawica reaguje histerycznie na samą myśl, że „Kler” obejrzą miliony Polaków. Twierdzi, że pod pretekstem obrony ofiar toczy pan opętańczą walkę z Kościołem. „Opętańcza walka z Kościołem” mi się podoba. Gdyby palenie na stosie było jeszcze dozwolone, to już byłbym kupką popiołu. Wśród wielu zarzutów często pojawia się ten, że chce pan odsunąć duchowieństwo od pełnienia funkcji wychowawczej. Ja jestem tylko reżyserem, jak ja mogę coś lub kogoś odsuwać? Mówię w filmach, co myślę, korzystam z tego, że jeszcze chyba wolno. Dzieci są w rękach Kościoła, są przez Kościół indoktrynowane i wychowywane w przesądach. Kościół jest hamulcowym postępu, nauki i wolnej myśli. Moje pokolenie jest już stracone, ale żebyśmy mieli społeczeństwo myślące, to musimy inwestować w dzieci, a w szkołach skupić się na nauce, a nie na doktrynach. Według Jarosława Sellina pokazuje pan same negatywne stereotypy i mówi nieprawdę. Powiedział to w mediach, może musiał, może w to wierzy, nie znam się na polityce, ale niech teraz to samo kameralnie powtórzy, patrząc w oczy ofiarom pedofilii. Podpowiem, bo pewnie nie ma czasu się tym interesować: znajdzie je w fundacji Marka Lisińskiego Nie lękajcie się. Każdego dnia jest ich więcej. Wciąż zgłaszają się nowi. Maszyna ruszyła. Innt zarzut: zrobił pan antykościelną propagandę, która zamiast tonować lub obiektywnie drążyć, ukazuje patologie jako standard. „Kler”, jak każdy mój film, pokazuje rzeczywistość intensywną, to jest przywilej fabuły. Wiem, że nie każd