W ostatnich tygodniach nie widziałem czasopisma, w którym nie byłoby recenzji ze znakomitego filmu „Green Book”. Nawet Dorota Szwarcman – pierwsza dama krytyki muzycznej, i Krzysztof Varga – niezrównany felietonista „Dużego Formatu” – pochylili się nad tym filmem z atencją. Ja co prawda nie umiem pisać o sztuce, tak jak autorki(-rzy) z górnej półki, ale mam pewne wspomnienie, jak gdyby żywcem z tego filmu. „Cofnijmy się więc wstecz”, jak mówią niektórzy. Rok 1962/63 uważam do dzisiaj za najszczęśliwszy w moim życiu. Miałem 24 lata, świetną dziewczynę w Warszawie (nic z tego potem nie wyszło z mojej winy), pracę w prestiżowym tygodniku POLITYKA i – last but not least – byłem na rocznym stypendium doktoranckim (z doktoratu też nie wyszło, z mojej winy) na Uniwersytecie Princeton. Żeby trzymać się tematyki „Green Book”, wspomnę, że na około stu doktorantów w naszym akademiku tylko jeden był czarny (muzykolog). Jednym z moich najbliższych kolegów był Amerykanin Sterling Boyd (później profesor historii sztuki), człowiek delikatny i dobry, podarował mi na Gwiazdkę 1962 r. sweter, gdyż sądził, że będąc z kraju komunistycznego, nie mam co na grzbiet włożyć. Pochodził z Południa USA, chyba ze stanu Arkansas. Był tak zatwardziałym rasistą, że kiedy jeden z naszych kolegów zaprosił na kolację do stołówki w akademiku (było to dozwolone w soboty, po zapłaceniu 3 dol.) swoją przyjaciółkę Beverly, Afroamerykankę, i posadził ją obok mnie, zakładając, że za żelazną kurtyną nie ma rasizmu, Sterling nie odezwał się do nas ani słowem, odwrócił się plecami i tyle go widziałem przez cały wieczór. Wracam do „Green Book”. Po zakończeniu roku akademickiego, w czerwcu 1963 r., wybraliśmy się volkswagenem „garbusem” i z namiotem w długą podroż przez Południe Stanów do Kalifornii. Osoby komediodramatu (tak określa krytyka „Green Book”) to my, doktoranci: Ronnie de Sousa Pernes, Anglik, absolwent Oxfordu, syn zamożnych rodziców, filozof i figlarz. Nosił muszkę. Z czasem został dziekanem wydziału filozofii uniwersytetu w Toronto. Dalej, François Demay, Francuz, fizyk, komunista, co w owych latach we Francji nie było rzadkością. Nosił brodę. No i wreszcie ja. Oraz trzech policjantów i sędzia. Miejsce akcji: Hrabstwo Rankin, stan Missisipi, USA. Lato 1963 r. było na Południu gorące. Mam na myśli nie tylko temperaturę, ale i walkę o równouprawnienie Afroamerykanów. Prezydent John Kennedy i jego brat Robert, wówczas minister sprawiedliwości, starali się wykonać pewne kroki w kierunku desegregacji. Wielotysięczne manifestacje wstrząsały Południem. Policja i Gwardia Narodowa były w pełnej mobilizacji. Jesienią 1962 r., w atmosferze wielkiego napięcia, demonstracji i rozruchów, pod osłoną Gwardii Narodowej, James Meredith, jako pierwszy Afroamerykanin w historii, został przyjęty na Uniwersytet Stanowy Missisipi w miejscowości Jackson. Jedną z barier, którą Afroamerykanie musieli wtedy pokonać, była rejestracja wyborców, w czasie której byli egzaminowani ze znajomości konstytucji. Oczywiście zdominowane przez białych rasistów komisje wycinały ich, jak mogły. W odpowiedzi, żeby przygotowywać Afroamerykanów do wyborów, setki studentów z Północy, gdzie nie było już segregacji, przyjeżdżały na Południe, żeby uczyć konstytucji. Z tego powodu dostało się i nam. Kiedy nasz volkswagen zbliżał się do Jackson, byliśmy automatycznie podejrzani, choć nie mieliśmy żadnych wywrotowych zamiarów. Jako cudzoziemcy nie chcieliśmy sobie napytać biedy, choć ja miałem ze sobą dwie książki Jamesa Baldwina, głośnego pisarza afroamerykańskiego, obrońcy praw człowieka, w tym gejów, do których należał. Wracając do „Green Book”. Samochody typu „garbus” nie były popularne na Południu. Najbardziej dekonspirowały nas numery rejestracyjne ze stanu New Jersey, „Garden State”. Nie pomagała również broda Françoisa oraz nasz ogólnie niedbały przyodziewek – szorty i klapki. Spaliśmy w namiocie, ale w pewnej chwili zatrzymaliśmy się w przydrożnej knajpce, żeby odetchnąć klimatyzacją i – jak zwykł mawiać Michał Radgowski, mój nieoceniony kolega z POLITYKI – odwiedzić „węzeł sanitarny”. Zajęty był tylko jeden stolik, przy którym siedziało leniwie kilku policjantów stanowych, oczywiście białych, w beżowych mundurach; kapelusze z szerokimi rondami leżały na sąsiednim stoliku. Na parkingu czekały na nich dwa piękne oldsmobile, z głośnikiem i reflektorami na dachu. Zrobiwszy swoje, ruszyliśmy w dalszą drogę. Nie zdążyliśmy ujechać stu metrów, gdy usłyszeliśmy wycie syreny i wezwanie do zatrzymania. Ronnie zauważył ich w lusterku. „To nie jest Szwecja” – zdążył powiedzieć. Powiedzenie to narodziło się w Birmingham, Alabama, gdzie spuszczono psy policyjne na Afroamerykanów. – Po co te psy? – zapytał dziennikarz holenderski. Szef policji, osławiony Bull Connor, odpowiedział: „Widziano pana wczoraj rozmawiającego z Murzynami. Niech pan uważa, to nie jest Szwecja”. Policjanci zatrzymali nas za… przekroczenie szybkości. Ronnie wyskoczył z samochodu, żeby zapytać, o co chodzi. Zrewidowali go. Przebierał bosymi nogami, rozgrzany asfalt parzył stopy, a z góry prażyło słońce. Nam również każą wysiąść i rewidują. François też przebiera nogami. – Czy mogę wziąć sandały z wozu? – pyta. – Zamknij mordę… Solidarnie przesuwamy sobie nogami jedyne klapki na trzech. Każą nam wsiąść do auta policyjnego. – Czy możemy zabrać paszporty z samochodu? – Trzeba było mieć przy sobie, a teraz na pewno zginą – odpowiedział kapral z subtelną ironią. Znaleźli miniaturową buteleczkę whisky, którą Ronie miał jeszcze z Anglii. Za mała, żeby otwierać. – Przemyt alkoholu – mówią. We trzech usiedliśmy na tylnym siedzeniu oldsmobila, ich trzech z przodu. Nie wiemy, dokąd jedziemy. Nie rozmawiamy między sobą po angielsku. Kafka: „Ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie zrobił, został pewnego ranka po prostu aresztowany…”. Stajemy przed piętrowym domkiem. Mamy czekać przed „white ladies room” – pokojem dla białych dam. Wzywają nas po kolei. Nazwisko… adres… zawód… Anglik, Francuz, Polak. Prowadzą nas do aresztu. – Za co? – pyta Ronnie. W odpowiedzi dostaje po karku. Celny kopniak wprowadza nas do wspólnej celi na piętrze. Automatyczne kraty zasuwają się same. Najpierw ciekawość: dwa metry na cztery. Ściany metalowe, okna nie ma, światło dostaje się z korytarza przez kratę. Sześć piętrowych prycz, sedes i umywalka. Potem śmiech: Kilka dni temu byliśmy na spotkaniu stypendystów w Waszyngtonie, Biały Dom, doradcy prezydenta, „How do you like America”, wieczorna kąpiel w prywatnym basenie, drink. A dzisiaj – przychodzi strażnik więzienny. Jesteśmy w areszcie powiatowym w Jackson, Missisipi. Historyczne miejsce! Strażnik daje dwa prześcieradła i kubki z tektury. Czy dostaniemy adwokata? – Maybe. – Ile możemy siedzieć, zanim dowiemy się za co? – Na dole siedzi jeden już dwa tygodnie. – Za co? – pytamy. – Za speeding (przekroczenie szybkości) – dobiega odpowiedź z celi na parterze. – Ile za przemyt alkoholu? – 60 dni – mówi strażnik. I dodaje: – Jesteśmy liberalni, brody ci nie zgolimy. Ronnie tłumaczy François: – Nous sommes ici bien liberales; nous ne lui couperons pas la barbe. Strażnik zanosi się śmiechem, woła drugiego. – Po jakiemu mówiłeś? – Po francusku. – Powiedz coś jeszcze. – Ce vieux n’a jamais entendu la langue français. Patrzą na nas jak w zoo. Szkoda, że nie karmią, choćby bananami. Dzieli nas krata. Zostajemy sami. – Czy we Francji byłoby to możliwe? – Chyba tak. Siedziałem w czasie wojny algierskiej. Też bili – mówi François