Francja oczami twórcy „Carmen”

Co tu dużo mówić – wielu chciałoby się tak urodzić. Rodzina nie dość, że należy do kręgów najbogatszej paryskiej burżuazji (co zapewnia jej znajomości z elitą polityczną i plutokracyjną Francji), jest jednocześnie zamiłowana w sztuce, postępowa i wolnomyślicielska. Wolnomyślicielska do tego stopnia, że Prosper, urodzony w Paryżu 28 września 1803 r., nie został ochrzczony (robi to wrażenie na artystach i nihilistach, więc pchają się na salony ojca – Leonora Mérimée, od 1807 r. rektora Akademii Sztuk Pięknych – drzwiami i oknami). Naturalną koleją rzeczy synek kończy ekskluzywne liceum Napoleona (znane dzisiaj pod patronatem Henryka IV) i rozpoczyna studia prawnicze na Sorbonie. Ani przez chwilę nie ma jednak najmniejszego zamiaru zostać sędzią albo adwokatem. Zajęcia odbywa przede wszystkim w podejrzanych knajpach Dzielnicy Łacińskiej, a uznanie profesury uzyskuje dzięki znakomitym notom z języków starożytnych: greki, łaciny, starogermańskiego (nauczano takowego w owych latach). Popularność wśród kolegów zawdzięcza niebywałemu talentowi kpiarza. Na żakowski użytek pisze parodie romantycznych dramatów, poezji, korespondencji między wieszczami, które własnym sumptem wydaje pod tytułem „Teatr Klary Gazul”. Jedną ze sztuk owego wyimaginowanego teatru jest „Kobieta czyli diabeł – pokusy świętego Antoniego”. Dwaj wielcy inkwizytorzy – bracia Rafael i Domingo mają oskarżać piękną Mariquitę o czarownictwo. Rafael ulega wdziękowi dziewczyny, ale orientuje się, że wielebny sędzia, brat Antoni patrzy na nią również łakomym okiem. Dochodzi do starcia, w którym sędzia zabija prokuratora Rafaela, rezygnuje ze ślubów zakonnych i ucieka z uroczą wiedźmą w siną dal. W odpowiedzi na zgiełk w kruchtach Mérimée, zachwycony skandalem publikuje, tym razem już pod nazwiskiem, nowelę „Mateo Falcone” (1829 r.). Rzecz ­dzieje się na Korsyce. Chłopak pozostawiony na chwilę samotnie w wiejskiej chacie widzi sławnego rozbójnika, który w ucieczce przed karabinierami chowa się w snopku na pobliskim polu. Znęcony nagrodą dzieciak wydaje władzom zbiega. Kiedy ojciec, powróciwszy z miasteczka, dowiaduje się o przebiegu wydarzeń, z głębokim bólem, ale i bez wahania zabija syna jak psa. Tak bowiem musi postąpić człowiek honoru wobec donosicieli. Arcydziełko jest jednocześnie thrillerem, moralitetem, antymoralitetem, opowiastką etnograficzną i satyrą na denuncjatorów, których pełno w gnijącej monarchii Karola X. Praworządne kręgi dworskie nie posiadają się z oburzenia. Wydany zostaje nawet pozew sądowy na przesłuchanie „co autor miał na myśli”. Szukaj jednak wiatru w polu. Największą pasją Mériméego są bowiem podróże. – Obywatel ma się stawić. – Ale wyjechał. – Kiedy wróci? – Bóg jeden raczy wiedzieć. I rzeczywiście nie wiadomo. Ulubionymi celami włóczęg Mérimée są wyspy brytyjskie (między 1826 i 1868 r. odwiedził je 18-krotnie), Hiszpania (w tym samym czasie – 10 razy, czasem na kilka miesięcy), Grecja, Azja Mniejsza… Przede wszystkim jednak najodleglejsze od Paryża i zapomniane departamenty Francji. Turystą jest dosyć osobliwym. Jeździ tam, gdzie wyczytał, że coś się zdarzyło i chce obejrzeć miejsca wydarzeń. W tej mierze jest mi ogromnie bliski. Tyle że nie interesują go zbytnio miejscowi chłopi, ludzie ulicy czy drobni mieszczanie, ich jarmarki i codzienne życie. Niech nas nie zmyli „Mateo Falcone” – to jest paradoks, a nie etnografia. Dla Mérimée liczą się kamienie: grób, zamek, kościół, resztka fortyfikacji – trwali świadkowie minionego. Jednocześnie przeszkadza mu nieco, że przy całym swoim bogactwie jest jednak, w oczach dworu Karola IX i pętających się wokół szlachetków w perukach (przypomnijmy „Czerwone i czarne” Stendhala), jedynie nuworyszem. Ponieważ we Francji, gdzie go wszyscy znają, byłoby to niemożliwe, rekompensuje to sobie poza jej granicami, wchodząc, kiedy tylko okoliczności na to pozwalają, w skórę arystokraty. Ten odrobinę hochsztaplerski snobizm ma swoje konsekwencje. Teofil Gautier, podróżując po Hiszpanii od podejrzanej tawerny do lichej tawerny, poznał i opisał życie codzienne za Pirenejami tak, że jego świadectwo pozwala nam do dzisiaj sycić się autentyzmem nastroju, smaku i zapachu. Mérimée między jednym pałacem a drugim rzucił na papier „Carmen” – karykaturę hiszpańskości, która jednak ubrana w cudowną muzykę Georges’a Bizeta zyskała taką popularność, że dzisiaj nawet rozsądni Hiszpanie podpisują się pod tą parodią ich kultury. Oczywiście, Henri de Meilhac i Jacques Halevy, adap­tując nowelę do wymogów scenariusza operowego, strywializowali Mériméego do szczętu, ale powiedzmy szczerze – do tego szczętu od oryginału nie było nazbyt daleko. Czarując piękne donny w niebywałych posiadłościach, zachwycając ich mężów paryską nonszalancją, doradzając i odradzając roczniki win, rzeczywiście wchodził Mérimée w zamknięty i stetryczały świat hiszpańskiej arystokracji połowy XIX w., stając się jego znawcą, uczestnikiem, a wreszcie rzecznikiem i smakoszem. Miało to przynieść zgoła nieoczekiwane skutki. Polityka jest dla Mériméego jedną z dodatkowych i nie najważniejszych rozrywek. Deputowany, a później senator za monarchii lipcowej, nosi etykietkę liberała. Tyle że nikt nie wie, co to naprawdę znaczy. Ludwikiem Filipem pogardza, nie bardzo się z tym kryjąc, republikanów ma w gruncie rzeczy za motłoch, burbońskich rojalistów za ogłupiałą reakcję, bonapartystów za nieszkodliwych, romantycznych marzycieli. Poświęca się przede wszystkim powierzonej mu w 1834 r. godności Generalnego Inspektora Zabytków. Jeździ po Francji, odnajduje zapomniane i popadające w ruinę budowle romańskie czy gotyckie, fascynuje się zachowaną sprzed wieków, ale już zanikającą wobec wymogów rynku, średniowieczną harmonią architektoniczną miasteczek. Pisze o tym książki (nie zdając sobie sprawy, że teraz dopiero tworzy perły literatury), raporty, odezwy… Groch o ścianę, Monarchia lipcowa nie ma pieniędzy, II Republika – inne ideowe i konstytucyjne problemy. Ludwik-Napoleon (za chwilę Napoleon III) też ma ważniejsze, tak mu się przynajmniej wydaje, sprawy na głowie. Aliści… „Nie wiadomo na pewno, kiedy – pisze Xavier Darcos – Ludwik-Napoleon zauważył po raz pierwszy Marię-Eugenię, Ignację de Palafox, hrabiankę de Montijo i de Teba. Są tacy, którzy twierdzą, że stało się to na przyjęciu u Dellesertów, na prefekturze policji. Inni, że podczas parady wojskowej w Satory 10 października 1850 r. Jeszcze inni, co wydaje się najbardziej prawdopodobne, iż u księżniczki Matyldy, gdzie w stroju balowym mogła najmłodsza córka rodu de Montijo roztoczyć wszystkie swoje wdzięki…”. Tak czy inaczej Napoleon III zakochał się bez pamięci. „Dobrze, dobrze być cysorzem, choć to świnia i krwiopijca”. Okazuje się, że nie zawsze tak dobrze. Protokolarnie nie mógł Napoleon III wchodzić w zbyt bliskie stosunki z niemającą do tego żadnego tytułu cudzoziemską rodziną de Montijo, znaną skądinąd z intryganctwa, niejasnych powiązań z angielską i austriacką ambasadą, spokrewnioną z dopiero co zmarłym (w 1847 r.) José Palafoxem y Melzi, hiszpańskim wrogiem numer jeden Napoleona I. I nie ułatwiała sprawy sama wybranka – 24-letnia zimna piękność wychowana w zasadach „U nas, proszę pana, małżeństwo lub nic”, każąca się emablować, adorować i obłaskawiać. Skazany na ulotne spotkania podczas oficjalnych rautów, na oczach wszystkich, gdzie etykieta zabija w zarodku wszelką prywatność, rozglądał się Napoleon III gorączkowo za dyskretnym pośrednikiem. Lepszego niż Prosper Mérimée znaleźć zaprawdę nie mógł: znawca kultury i mentalności hiszpańskiej, libertyn, ale i człowiek honoru, zaprzyjaźniony z matką Marii-Eugenii – hrabiną Marią-Manuelą Kirkpatrick y Grevigne de Montijo. Tak staje się Mérimée cichym dziewosłębem cesarskim, co zbliża go do władcy bardziej, niż uczynić by to mogły jakiekolwiek stanowiska czy teki ministerialne. Spędza godziny w salonach de Montijów, gdzie znajduje zawsze okazję do szepnięcia słówka o zaletach cesarza i jego uczuciu. Pisze Napoleonowi list