Cannes 2012: triumf "Miłości"

Druga Złota Palma przyznana Austriakowi Michaelowi Haneke za poruszający dramat psychologiczny „Miłość” potwierdza jego wyjątkową pozycję na mapie kina artystycznego. Obdarzony wybitną indywidualnością 70-letni twórca „Białej wstążki” często bywa porównywany z Bergmanem. Podobnie jak wielki Szwed jest świadomym, przenikliwym i bezkompromisowym intelektualistą. Z laboratoryjną precyzją, drążąc ksenofobiczną wspólnotę przekonań swoich rodaków, wpisuje się w tradycję sztuki demaskującej amnezję społeczną. Porusza się w kręgu problemów rzadko analizowanych przez filmowców, takich jak ucieczka od odpowiedzialności elit politycznych („Ukryte”), śmierć Boga, autorytaryzm patriarchalnej rodziny, trywializacja wartości duchowych, źródła przemocy i narodziny neofaszyzmu („Funny Games”). W wywiadach podkreśla fascynację operą (ma wykształcenie muzyczne) oraz antymieszczańską, pesymistyczną literaturą Paula Celana, Thomasa Bernharda, noblistki Elfriede Jelinek, której „Pianistkę” z powodzeniem przeniósł 11 lat temu na ekran. Napisana i wyreżyserowana przez Hanekego „Miłość”, okrzyknięta w Cannes arcydziełem, dedykowana jest jego bliskim. Rozgrywa się w przestronnym paryskim mieszkaniu 80-letnich emerytowanych nauczycieli muzyki, wzorowanym na domu jego rodziców. Główne role grają legendarni aktorzy kojarzeni do dziś z romantyczną przygodą francuskiej nowej fali: Emmanuelle Riva – pamiętna heroina z dramatu Alaina Resnaisa „Hiroszima, moja miłość”, i Jean-Louis Trintignant – bohater „I Bóg stworzył kobietę”. Oboje kilka lat temu pożegnali się z kinem, ale specjalnie dla tego filmu wrócili. Oglądanie ich mocno postarzałych twarzy, delikatnie nieporadnych ruchów, surowej czułości nadaje obrazowi szczególnego znaczenia. Pozwala kontemplować upływ czasu, zastanawiać się nad naturą kina. Wyciszona, kameralna, rozpisana właściwie na dwa głosy, tylko pozornie cieplejsza od jego poprzednich filmów „Miłość” mówi o głębokim uczuciu dojrzałego małżeństwa, które zostaje poddane najcięższej próbie. Nagła choroba uniemożliwia normalne funkcjonowanie kobiecie, która musi przesiąść się na wózek inwalidzki, a potem stopniowo traci kontrolę nad swoim ciałem i świadomością. Świadkiem jej gaśnięcia, niewyobrażalnego cierpienia, jest mąż, cierpliwie, do ostatnich chwil starający się pomagać. Sam ledwo utrzymując się na nogach, karmi ją, ubiera, masuje odleżyny, zanosi do łazienki. W tym filmie dotykającym sensu życia i umierania nie ma Boga. Są tylko samotni, zdani wyłącznie na swoją łaskę (przywiązanie) bezsilni ludzie, którym odebrano właściwie ostatnią nadzieję. Jedyną ważną decyzją, jaką mogą ewentualnie podjąć, jest sposób odejścia. I o tym właśnie opowiada Haneke. O znaczeniu gestu wyboru własnej śmierci. Rumuńska nowa fala nadpłynęła Drugim zwycięzcą festiwalu został nieoczekiwanie Rumun Cristian Mungiu. Po pięciu latach od uhonorowanego Złotą Palmą dramatu o aborcji „4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni” młody reżyser powrócił z zaskakująco odmienną propozycją. „Za górami” (wyróżnione za scenariusz i kreacje aktorskie) to oparta na faktach historia torturowania i zamordowania 7 lat temu dziewczyny poddanej egzorcyzmom w prawosławnym monastyrze Tanacu, niedaleko granicy z Mołdawią. W wyniku przeprowadzonego śledztwa skazano popa i kilka zakonnic, ale Mungiu, mówiąc o poczuciu winy, nie szuka winnych. Jego film przypomina raczej żmudną wizję lokalną mającą doprowadzić do wyjaśnienia skomplikowanych okoliczności zbrodni. Szuka społecznych mechanizmów odpowiadających za prymitywne, bezmyślne zachowania wszystkich uczestników tragedii. Porównania „Za górami” do antyreligijnych pamfletów w rodzaju „Egzorcysty” czy politycznych alegorii w stylu „Czarownic z Salem” nie mają żadnego sensu. Lidera rumuńskiej nowej fali interesuje bardziej socjologiczny portret kraju, w którym proces wykorzenienia, zapoczątkowany jeszcze w epoce CeauŞescu, wytworzył pustynię duchową. Gdzie brak kręgosłupa moralnego zastępują urzędnicze albo cerkiewne rytuały blokujące autentyczne emocje ludzi. Prawdziwym tematem filmu opowiadającego o zabijaniu miłości dwóch wychowanych w sierocińcu dziewczyn jest kłamstwo wewnętrznych impulsów, uniemożliwiające dojście do głosu sumienia, rozsądku, spontaniczności. Dwuipółgodzinny, mistrzowski, przemyślany w każdym szczególe film, w którym wszyscy chcą dobrze, ale kończą jako mordercy, nie jest łatwy w odbiorze, nie przypomina niczego, co do tej pory powstawało w tamtej kinematografii, i może dlatego polscy krytycy go nie docenili, stawiając niesprawiedliwie w rzędzie szkolnych wypracowań. Czym jeszcze zaskoczą nas Rumuni? Oba nagrodzone filmy wpisywały się w ogólną tendencję festiwalu starającego się opisać deziluzję marzeń, koniec utopii, powrót do realizmu. Tematem wiodącym konkursowych zmagań była odmieniana przez wszystkie przypadki tragiczna miłość. Niemożliwa do spełnienia, poddana przemocy życia, skonfrontowana z kalectwem, jak u Francuza Jacques’a Audirda w melodramacie „Kość i rdza” z Marion Cotillard w roli trenerki wielorybów, która po wypadku musi żyć bez nóg. Albo z kryzysem wieku średniego, seksturystyką, prostytucją, niewolniczą eksploatacją, jak w filmach Seidla czy Kiarostamiego. Jedyną optymistyczną, naładowaną pozytywnymi emocjami komedię „Działka anioła” pokazał Ken Loach. Radosna wizja wspólnego skoku nieudaczników odpracowujących kary więzienia na wart milion funtów galon whiskey tak odstawała od panującej w Cannes atmosfery utraty złudzeń, zderzenia ze ścianą i prozą życia, że nie dziwi jej entuzjastyczne przyjęcie (Prix du Jury). Choć sam film rozczarowuje. Narzekano też na pogodę. Huczne obchody jubileuszu 65-lecia festiwalu podobnie jak ceremonia wręczenia nagród odbywały się w strugach deszczu. Niektóre zaplanowane projekcje musiały być odwołane, bo ulewa zniszczyła zadaszenie jednego z namiotów, przerobionego na salę kinową. Powodów do zadowolenia nie mieli paparazzi, którzy mimo heroicznego poświęcenia żadnego skandalu nie zdołali wytropić. Jak na wyśrubowane oczekiwania, stosunkowo mało było filmów poświęconych tematyce politycznej. Powszechny niepokój związany z rozprzestrzenianiem się kryzysu ekonomicznego, wychodzeniem Grecji ze strefy euro czy skutkami wojen na Bliskim Wschodzie tym razem nie bardzo udzielił się filmowcom. A może tylko tak niefortunnie został dobrany zestaw? Wydarzeniem miała być szeroko reklamowana ekranizacja bestselleru Dona DeLillo „Cosmopolis” w reżyserii niepokornego Kanadyjczyka Davida Cronenberga. Wyspekulowany, zimny, utrzymany w sztucznej konwencji science fiction film z gwiazdą „Zmierzchu” Robertem Pattisonem nie zdołał jednak przekonać. Nowoczesna wersja mitu o Ulissesie, przedstawiająca nowojorskiego multimiliardera podróżującego luksusową limuzyną ciasnymi uliczkami Manhattanu pełnymi protestujących oburzonych, okazała się nudna i przegadana. Zdecydowanie ciekawszy pomysł na opisanie skutków katastrofy gospodarczej zaproponował Australijczyk Andrew Dominik, autor pamiętnego antywesternu „Zabójstwo Jasse’ego Jamesa przez tchórzliwego Roberta Frosta”. Teraz w poetycko-nihilistycznym dramacie gangsterskim „Killing Them Softly” (rozgrywającym się w zrujnowanym przez huragan Katrina Nowym Orleanie podczas kampanii prezydenckiej Baracka Obamy) potwierdził, że jest jednym z najbardziej utalentowanych twórców w Hollywood, czego niestety nie dostrzegło jury obradujące pod przewodnictwem Włocha Nanniego Morettiego. W konsekwentnym pominięciu w gronie laureatów amerykańskich tytułów trudno zresztą nie dopatrzyć się jawnej manifestacji. Gorzkie spojrzenie Gorzkie, pesymistyczne spojrzenie na międzyludzkie relacje łączyło większość konkursowych tytułów. Także tych próbujących przyjrzeć się wnikliwiej europejskiej wersji „raju”. Bezpieczna, tolerancyjna, opływająca w dobrobyt, doskonale zorganizowana kultura skandynawska w „Polowaniu” Duńczyka Thomasa Vinterberga straszyła koszmarem zatrutego podskórnym lękiem piekła. Gdzie w imię solidarności oraz dobra wspólnego szuka się kozła ofiarnego dla rozładowania społecznych napięć. Wyreżyserowany pewną ręką film Vinterberga ze wspaniałą rolą Madsa Mikkelsena (pamiętamy go z brawurowej roli pastora w „Jabłkach Adama”), wyróżnionego przez jury za najlepszą kreację aktorską, ilustruje mechanizm sprawnego zaszczuwania lubianego i szanowanego nauczyciela, niesłusznie oskarżonego o molestowanie seksualne kilkuletniej dziewczynki. Plotka, zła wiara niczym wirus niszczą reputację dobrego człowieka, tworząc łańcuch histerycznych podejrzeń, napiętnowań, uruchamiając natychmiastowy proces wykluczenia i linczu. Podobną pułapkę bez wyjścia, eskalację podejrzeń i niemożliwość wydostania się z jadowitych sideł stereotypów opisał urodzony na Białorusi Siergiej Łoźnica w dramacie „We mgle” (nagroda FIPRESCI). Tragiczną ofiarą manipulacji i fałszywego oskarżenia pada prosty kolejarz zatrzymany w czasie okupacji przez Niemców razem z partyzantami. Paradoks jego sytuacji polega na tym, że gdy jako jedyny zostaje wypuszczony na wolność, inni zaczynają myśleć, że jest kolaborantem. I nic, żadne słowa przysięgi nie są w stanie zmyć z niego hańbiącego pięt