Philip Roth kończy z pisaniem

Miasto Newark w stanie New Jersey od kilku tygodni szykowało się do obchodów 80 urodzin Philipa Rotha. 19 marca odbyły się spotkania, odczyty, przyjęcia i specjalny przejazd autokarem po Newark śladami Rotha. Na każdym przystanku ktoś czytał fragment książki, na przykład przy Weequahic High School – odpowiednią część „Kompleksu Portnoya”. Odczyty nie mogły być zbyt abstrakcyjne, bo Roth nie lubi nadmiaru filozoficznych dywagacji. Zawsze interesowały go nie abstrakcje, ale opisywanie ludzkich historii. Był w tym mistrzem. Jednak opowiadanie historii należy już do przeszłości. Roth w listopadzie ubiegłego roku ogłosił, że kończy z pisaniem. „Nie chcę już pisać powieści, nie chcę ich czytać, a nawet o nich mówić! Poświęciłem swoje życie powieściom. Pisałem je, czytałem, studiowałem, uczyłem o nich. Wystarczy”. Roth nas przyzwyczaił, że nowa książka wychodziła ostatnio co rok. Wydawało się, że pisarz taki jak Roth umrze raczej przy swoim pulpicie do pisania (pracował na stojąco ze względu na kręgosłup). Pisanie wydawało się czynnością kompulsywną, wyścigiem ze śmiercią. Może zresztą dzięki swojej decyzji prześcignął śmierć, kto wie. Podobno teraz Roth jest bardzo zadowolony i zajęty. Przygotowuje materiały dla swojego biografa. Chciałby mieć wpływ na obraz, jaki powstanie, jeden już przykry dla niego portret ukazał się, kiedy opisała go była żona. Poza tym na emeryturze najpierw przeczytał ważne dla siebie powieści: Dostojewskiego, Hemingwaya, Czechowa, a potem przeczytał wszystkie swoje własne powieści, zaczynając od ostatniej, od „Nemezis”. Chciał sprawdzić, czy nie zmarnował życia. I uznał, że robił, co mógł, i to najlepiej jak potrafił. A teraz nie chce pisać kolejnej średniej powieści. Ma dość męki pisania. Dziesiątki lat żył jak w zakonie. Sława przyszła późno. Dopiero w ostatnich kilkunastu latach mówi się o nim jako o najwybitniejszym pisarzu współczesnym – i to jest prawda. Przebył też bardzo ciekawą drogę jako pisarz – od skandalizującego „Kompleksu Portnoya”, poprzez wspaniałą trylogię amerykańską przełomu wieków („Wyszłam za komunistę”, „Amerykańska sielanka”, „Ludzka skaza”) czy „Spisek przeciwko Ameryce”, aż po ostatnie nowele o przypadku i losie. Roth był doceniany, ale nie zagłaskiwany przez krytykę – miewał miażdżące recenzje, które bardzo przeżywał. Niektóre jego książki rzeczywiście wyglądają na niezamierzoną autoparodię, choćby „Upokorzenie”, w którym pojawia się zużyty do cna motyw starszego mężczyzny zafascynowanego młodą dziewczyną – modliszką. Co pewien czas pojawiały się oskarżenia o mizoginizm i narcyzm. Jednak choćby w „Everymanie” Roth schodzi do poziomu lęków, które dzielą pospołu kobiety i mężczyźni. Opisuje umierające ciało mężczyzny, ale dotyka tego, co jest po prostu ludzkie. Tęsknota za parszywym życiem W ostatniej ankiecie w „New York Magazine” inni pisarze, oddając mu hołd, zgodzili się, że jego ulubionym tematem był on sam. Roth jednak zawsze uważał, że życie pisarza nie ma i nie powinno mieć wiele wspólnego z twórczością. Tworzył postacie, przede wszystkim pisarzy, na swoje podobieństwo, ale udało mu się pokazać całe pokolenie. Roth w pierwszych swoich książkach, zwłaszcza w „Kompleksie Portnoya”, odcinał się od rodziny, od żydostwa i tradycji. To drugie pokolenie żydowskich imigrantów (do którego należał) czuło się wolne od więzów ze starą ojczyzną i z religią, wolne nawet od potrzeby identyfikacji. Wielokrotnie przywoływał tę początkową siłę, jaką dawało mu poczucie otwartej drogi, bez obciążenia przeszłością. W późnych książkach, zwłaszcza w autobiograficznym „Dziedzictwie”, więź z przeszłością, rodziną znowu staje się ważna. W ostatnich książkach Rotha pełno jest śmierci. W „Konającym zwierzęciu” Roth wykłada swoje credo: seks to jedyny dostępny człowiekowi sposób „zemsty na śmierci”. Jednak dla bohaterów późnych jego powieści seks często nie jest już dostępny. Opisuje starość, ciało i jego rozpad. Bez pocieszenia i nadziei. Ale to wcale nie sarkazm czy rozpacz królują w tym świecie. Nic podobnego. Wściekłą potęgą skierowaną przeciwko śmierci jest w jego książkach samo pragnienie, pożądanie, które nie mija wraz ze starością. „Pojawia się siła i patos związany z kobiecym ciałem, którego nie znałem nigdy wcześniej” – mówił Roth. Wszyscy jego bohaterowie, jak Sabat z pięknego „Teatru Sabata”, kochają się w samym życiu i wołają o więcej: „Więcej klęsk! Więcej rozczarowań! Oszustw! Samotności! Artretyzmu! Misjonarzy! A z bożą pomocą jeszcze więcej dup! Jeszcze więcej tragicznego zawikłania we wszystkie sprawy tego świata. Samo poczucie wrzaskliwej żywotności pozwoli przejść do porządku dziennego nad obrzydliwością egzystencji”. I w opisywaniu tej wrzaskliwej żywotności i tęsknoty za parszywym życiem jest Roth niedościgłym mistrzem. To, co walczy z nami W życiu bohaterów ujawnia się jeszcze jedna decydująca siła oprócz „wrzaskliwej żywotności”. Coś niespodziewanie ich dopada. Kolejne książki przypominają, że „to, z czym walczymy, jest tak małe, jak wielkie to, co walczy z nami” – jak pisał Rilke. Na ostatniej stronie, ostatniej powieści „Nemezis” znajdziemy opis pięknego ciała Buckiego Cantora, młodego nauczyciela, na którego patrzą z podziwem i uwielbieniem jego podopieczni. Wydaje im się niemal bóstwem, wcieleniem doskonałości. Wiemy jednak, o tym opowiada ta książka, że