Reżyser Andrzej Jakimowski o swoim najnowszym filmie

Janusz Wróblewski: „Zmruż oczy” dedykował pan córce, która nie potrafiła pogodzić się ze śmiercią. Produkcja „Sztuczek” zbiegła się z odejściem pańskiego ojca. Można pomyśleć, że również w przypadku „Imagine” źródłem powstania filmu była rodzinna tragedia? Andrzej Jakimowski: Nie. Tamte filmy rzeczywiście kręciłem pod wpływem ogólnego zgnębienia, szoku wywołanego śmiercią rodziców. „Imagine” dedykowałem żonie. Historia o uczuciach dwojga dorosłych ludzi wiąże się z naszymi relacjami. „Miłość polega na odkrywaniu i tworzeniu wspólnego świata. Gdy dwoje ludzi patrzy w ten sam unikalny sposób”. To pańskie słowa. Taki jest temat filmu? Opowiadam o tej tęsknocie. Ludzie na siebie wpływają. Kiedy idą razem przez życie, łączy i rozwija ich to, że potrafią patrzeć na rzeczywistość oczami partnera. Gdyby nie żona, czułbym się bardziej zgorzkniały. Nie miałbym w sobie jej pogody, radości. Żona oczywiście podlega też mojemu krytycznemu spojrzeniu, co z kolei kształtuje jej życie uczuciowe. Bohaterowie „Imagine”, Eva i Ian, są niewidomi, mimo to osiągają harmonijny wgląd w rzeczywistość. Bohaterka uczy się od Iana wyobraźni. Afirmacji świata w najdrobniejszych szczegółach. Gdy przyjmie jego bezkompromisowy, pozytywny punkt widzenia, może smakować życie. Generalnie na tym chyba polega poznanie. Dopóki nie skonstruujemy sobie tego, co chcemy zobaczyć, raczej mało widzimy. Aby zobaczyć, musimy to sobie najpierw wyobrazić? Właśnie. Ludziom trudno jest przełknąć tę ideę, bo wydaje im się, że chodzi o fikcję, o budowanie jakiegoś nierealnego świata. Tymczasem jest na odwrót. Żeby dostrzec, co naprawdę istnieje, trzeba to sobie wcześniej wyobrazić. Ian tego dokładnie uczy. Czarując dźwiękami, pobudza wyobraźnię Evy. Aż ona zaczyna widzieć spacerujące po parapecie gołębie, rosnące na drzewie czereśnie czy zacumowany w porcie statek. Nie ma znaczenia, że posługuje się w tym celu kłamstwem? Bo te obiekty, gdy on je pokazuje, nie istnieją. Nie, nie. Te rzeczy niewątpliwie są, istnieją naprawdę. Chodzi o to, aby je właściwie umiejscowić, rozpoznać. Ian nie kłamie. On inspiruje. Ze strzępków informacji, które do niego docierają (dźwięków odbijanych od przedmiotów, ledwo słyszalnych odgłosów), wie na przykład, że niedaleko za rogiem musi stać wielki stalowy statek. Nieważne, że z miejsca, w którym Ian akurat przebywa, nawet osoby widzące nie są w stanie tego dostrzec. Ujrzałyby statek dopiero z sąsiedniej ulicy, kilkadziesiąt metrów wyżej. W „Sztuczkach” występuje podobny motyw zaklinania świata. W tym filmie chodziło o hazard, o rozpoznanie mechanizmu działania losu. Bohater chce w niego włożyć kij i wpłynąć na bieg zdarzeń. Prowadzi grę. Ze Wszechświatem, z Panem Bogiem. Tak cię zaczaruję, że zrobisz, co będę chciał. I to jest zaklinanie. W „Imagine” nie ma zaklinania. Jest czyste poznanie. Dlaczego zmiana sposobu postrzegania rzeczywistości tak pana interesuje? Nie mówię o umiejętnościach kreowania magicznych światów, jak często błędnie się to interpretuje. Tylko o dochodzeniu do sedna, do poznania tego, co jest naprawdę. Wszyscy dysponujemy ograniczonym horyzontem poznawczym. Nasz wzrok, podobnie jak zwierząt, dostosowany jest głównie do postrzegania przedmiotów, które służą nam za pożywienie. Mówienie, że widzimy wszystko, jest naiwne. Co wiemy o świecie? Nie widzimy na przykład struktury molekularnej. Dopiero na podstawie wskazań pewnych przyrządów dedukujemy, jak wyglądają cząstki. W wielkim zderzaczu hadronów nie jesteśmy w stanie zobaczyć cząstki Higgsa. Możemy się jedynie spierać, czy owe linie i wykresy pokazywane przez urządzenie odpowiadają konstrukcji myślowej, czy potwierdzają trafność teoretycznego modelu. Podobnie w skali makro. We Wszechświecie złożonym z miliardów galaktyk nie potrafimy zobaczyć siebie ani określić w nim naszego położenia. „Imagine” jest filmem o poszukiwaniu prawdy? O miłości, o wolności i o poznawaniu prawdy. Człowiek i jego emocje stanowią równie nieodgadnioną tajemnicę. Nie wiemy, co czują osoby siedzące obok nas. Jeżeli chcemy coś z tego chaosu zrozumieć, musimy w to włożyć wysiłek. Uwolnić wyobraźnię. To podstawa poznania. W sensie naukowym i każdym innym, z artystycznym włącznie. Porównując historię filozofującego stróża ze „Zmruż oczy” z losem ślepego nauczyciela posługującego się techniką echolokacji, odnoszę wrażenie, że zarówno ci bohaterowie, jak i oba te filmy mówią to samo. „Zmruż oczy” to była medytacja na temat przemijania, pojmowania czasu, teorii względności. „Imagine” też dotyka spraw uniwersalnych, lecz z innej strony. Jasiek przeobraził się w Iana. W międzyczasie nauczył się dobrze mówić po angielsku. Ma trochę inną przeszłość. Ale ma pan rację, to ta sama postać. Figura mistrza. Od dawna fascynują mnie losy nieprzeciętnych ludzi. Wielu z nich głosiło prawdy, których nikt nie chciał słuchać. Tak było z węgierskim chirurgiem żydowskiego pochodzenia Ignazem Semmelweisem, który przekonywał, że zanim przystąpi się do krojenia ludzi, trzeba myć ręce. Przez kilkadziesiąt lat rosła góra trupów, zanim ludzie zaakceptowali zasady antyseptyki. Nie inaczej było z Kopernikiem, Galileuszem, Sokratesem, Chrystusem, ze wszystkimi, którzy mieli coś mądrego, nowego, odkrywczego do powiedzenia. Nie przebijali się z tym do świadomości współczesnych. Skazywano ich na ostracyzm, lekceważono. Los Bena Underwooda, nieżyjącego już pioniera echolokacji, był podobny? Wiele osób do dziś wątpi, czy opracowany przez niego niekonwencjonalny sposób poruszania się niewidomych (bez laski, za pomocą kląskania) jest w ogóle możliwy. Na polskiego echolokatora Henryka Weredę (odpowiednika filmowego Iana) też krzywo się patrzy. Ludzie mu nie dowierzają. Budzi opór. Społeczeństwo woli narzucać własne modele tego, jak należy socjalizować niepełnosprawnych, w tym niewidzących. Obowiązuje dogmat, że orientacji przestrzennej musi uczyć osoba, która widzi. Bezsensowny schemat poznawczy. Ian jest outsiderem, idealistą, mędrcem, lecz patrząc na jego nieszczęśliwy wypadek, można pomyśleć, że to nieodpowiedzialny szarlatan, który beztrosko naraża życie swoje i swoich uczniów. Ceną wolności jest ryzyko. Dyrektor zakładu niewidomych, antagonista Iana, ogranicza mu wolność, żeby uniknąć niebezpieczeństwa. Nie zezwala mu na samodzielne poruszanie się. A on się z tym godzi, uznaje cudze racje, odchodzi bez protestu ze świadomością, że jego pomysły są może zbyt trudne albo niemożliwe do przeprowadzenia. To go nie kompromituje? Przecież ludzie widzący też popełniają błędy, wpadają pod samochód. Ian nie jest nieomylny. Do tragedii jednak by nie dopuścił. Godzi się z tym, co niewygodne, zachowuje postawę otwartą. Potrafi się w porę wycofać. W niczym nie przypomina fanatyka. Nigdy nie stanie się wywrotowcem. To wątpiący człowiek, który poszukuje prawdy. Przed głupcami, którzy wiedzą, jaka jest prawda, on się nie ugnie. Złamie ich swoim bezczelnym pytaniem. Echolokacja jest metodą naukową? Czy jest bezpieczna? Nie ma czegoś takiego jak metoda naukowa. Jest starcie racji i eksperyment. Zbadano, że u niewidomych, którzy uczą się echolokacji, aktywizuje się część mózgu odpowiadająca za słuch. U tych, co długo ją stosują, aktywizuje się inna część mózgu odpowiedzialna za widzenie. Zaczynają postrzegać rzeczywistość tym samym organem co ludzie pełnosprawni. U nas aktywność mózgu też musi być wysoka, inaczej na przykład widziałby pan mnie odwróconego głową w dół. Ci, co nauczyli się echolokować, posiedli dodatkową umiejętność rozpoznawania okoliczności, w których się znajdują. Bezcenną. Czują się więc bezpieczniej niż niewidomi z laską. Skąd się pan o tym wszystkim dowiedział? Najpier