Borowczyk Walerian

Zmarły w 2006 r., tworzący od końca lat 50. we Francji reżyser był przez długie lata w Polsce twórcą „źle obecnym”, często pomijanym w dystrybucji (z wyjątkiem epizodu z początku lat 90., kiedy w kinach pojawiły się „Opowieści niemoralne” i „Bestia”), literaturze i krytyce. Z jednej strony doceniano jego niesłychane znaczenie dla rozwoju animacji – bez surrealistycznych, nowatorskich filmów Borowczyka: „Domu” (zrealizowanego wspólnie z Janem Lenicą), „Gier aniołów”, „Astronautów” nie byłoby wszak Gilliama i Švankmajera. Z drugiej jednak, towarzyszyła mu łatka twórcy nie dość poważnego i skandalisty. Roman Gutek w minieseju opublikowanym przy okazji tegorocznej retrospektywy przypomina aurę sensacji, jaka towarzyszyła pokazom fabularnych produkcji Borowczyka w warszawskich Hybrydach na początku lat 80. Libertyńska śmiałość, która wybiła się na pierwszy plan od czasu „Opowieści niemoralnych”, przesłoniła w powszechnym odbiorze inne zasługi Borowczyka. Jakby zapomniano porażającą wymowę oszczędnej krótkometrażówki „Rosalie” czy powściągliwą i kunsztowną „Blanche”, luźną adaptację „Mazepy” Słowackiego. W obu filmach tytułowe role zagrała żona reżysera, Ligia, której portret – a czasem też autorskie rysunki – widzimy również w animacjach. Bez jej udziału: ról aktorskich, rysunku, przekładów literackich prób męża, nie sposób zrozumieć Borowczyka. Ich długie wspólne życie (poznali się w roku 1947) jest opowieścią o osobistej bliskości, która napędza twórczość, i odwrotnie. Brytyjski łącznik Za program sekcji Nowych Horyzontów poświęconej Borowczykowi odpowiada Daniel Bird, mieszkający w Warszawie brytyjski krytyk filmowy i reżyser filmów dokumentalnych. To znamienne, bo więcej szczęścia filmy reżysera miały poza Polską, gdzie przez pewien czas postrzegany był jako najbardziej obiecujący twórca zza żelaznej kurtyny. Doceniono filmy, z których Borowczyk był najbardziej dumny (jak pisał w ostatniej swojej książce), czyli „Goto, wyspa miłości” i „Blanche”. Drugi z filmów został nagrodzony w Berlinie, a jak przypomina Bird – na początku lat 70. w londyńskich kinach grano go przez rok. Skandalizujące produkcje przydały oczywiście Borowczykowi rozgłosu, co nieźle podsumowuje cytat z „New York Timesa”: „To geniusz, który – tak się złożyło – był też pornografem”. Wysmakowane wizualnie, ale i bardzo śmiałe, rozsławione rolą Palomy Picasso „Opowieści niemoralne” uchodziły przez dłuższy czas za najpopularniejszy obok „Emmanuelle” francuski erotyk, jeden ze sztandarowych tytułów nowej, odważniejszej obyczajowości w kinie. „Bestia”, początkowo niedopuszczona do dystrybucji w Wielkiej Brytanii, cieszyła się popularnością właściwą owocom zakazanym – podobnie jak „Opętanie” Żuławskiego, które, trafiwszy na niesławną listę „video nasties” (dosł. wideo świństwa), stało się kultowym tytułem na Wyspach.   Ta perspektywa szczęśliwie nie przeważyła. W Borowczyku wciąż widziano spadkobiercę surrealizmu, a kostiumowy sztafaż i doraźne nawiązania do kina fantastyki i grozy zjednały mu publiczność filmów gatunkowych. – W latach 90. nastąpiła druga fala zainteresowania Borowczykiem – opowiada Daniel Bird. – Zrewidowano późniejsze, niesławne filmy. „Doktor Jekyll i kobiety” został odczytany jako przykład późnego surrealizmu, a krytycy tacy jak Pete Tombs starali się o wyważenie opinii o dorobku tego reżysera. To w tym okresie Bird odkrył kino Borowczyka. Przełomowe okazało się zetknięcie z „Grami aniołów”, „Blanche” i „Bestią”. Daniel Bird pochodzi ze Stoke-on-Trent, studiował psychologię i filozofię, ale poświęcił się kinu. Napisał m.in. książki o filmach Romana Polańskiego, nakręcił dokumenty o Siergieju Paradżanowie i Verze Chytilovej, promuje stale twórczość Andrzeja Żuławskiego. Skąd źródła tej fascynacji? Wbrew pozorom Brytyjczyk nie wyznaje koncepcji „kin narodowych”. – Wolałbym nie wypowiadać się na temat specyficznie polskiej wrażliwości filmowej. Trzy najlepsze brytyjskie filmy lat 60. i wczesnych 70. to „Wstręt” i „Matnia” Polańskiego oraz „Na samym dnie” Skolimowskiego, przy czym ten ostatni był kręcony głównie w Monachium. Borowczyk, podobnie jak Żuławski, są w równym stopniu filmowcami polskimi co francuskimi. Ich wrażliwość ma wiele wspólnego i z polskim romantyzmem, i z francuskim surrealizmem – tłumaczy. I dodaje zaraz: – Polak Jan Kott pokazał nam, jak traktować Szekspira, a dzięki innemu Polakowi, Grotowskiemu, angielscy aktorzy oduczyli się sztywności. Odklejanie łatek Druga szansa dana Borowczykowi przez widzów i krytyków sprawiła, że nieszczęsna łatka twórcy kina erotycznego nareszcie zaczynała się odklejać. – Sam Borowczyk nie uważał swoich filmów za erotyczne – mówi Daniel Bird. Bo co prawda w jego filmach nagości nie brak, to niekoniecznie rozpieszcza ona oko widza. Filmy Borowczyka to kino wyrafinowanej scenografii, epokowego kostiumu, fascynacji rekwizytem (tak wyraźnie pokazanej w krótkometrażówce „Une collection particulière”, w której reżyser przedstawia swój zbiór przedziwnych artefaktów o zazwyczaj erotycznym charakterze). I rekwizytem takim staje się często aktor. To kino nie tyle bezwstydnie zmysłowe, ile pesymistyczne. – Odrzucenie naturalizmu, obojętność wobec postaci buduje wizję kina form i przedmiotów, nie opowieści i emocji – mówi Sam Dunn z British Film Institute, kolejny entuzjasta filmów Borowczyka. – W tych filmowych światach ciała są równie interesujące jak powierzchnie, na których leżą, czy rzeczy, których dotykają. Przegląd we Wrocławiu ma szansę przyczynić się do podobnej zmiany na polskim gruncie. Filmy animowane Borowczyka i Lenicy cieszą się świeżym zainteresowaniem już od kilku lat, dość wspomnieć, że ukazały się w „Antologii polskiej animacji” na DVD i znalazły swoje miejsce na wystawach muzealnych (Galeria Sztuki Polskiej XX wieku w krakowskim Muzeum Narodowym, „Dźwięki elektrycznego ciała” w łódzkim MS2). Filmy fabularne miały mniej szczęścia, choć krytycy od początku zauważali, że strategie Borowczyka animatora doskonale odnalazły się w nowym medium. – Borowczyk nie był twórcą animacji, który został reżyserem. Jeszcze przed filmami, które stworzył wspólnie z Janem Lenicą, kręcił własne filmy na taśmie 8 i 16 mm. „Animacja” oznacza przecież „ożywianie”, więc prawdziwe kino zawsze jest animacją, a „Bestia” jest nią w równym stopniu co „Dom” – ocenia Bird.   Na osobną opowieść zasługują produkcje Borowczyka z późnych lat 70. i 80., które krytyk filmowy Oskar Sobański nazwał „kolekcją tematów erotycznych bez większego znaczenia”. Są ciekawe jako przykład powszechnych w owym czasie nieszczęsnych kompromisów między reżyserami a producentami. Ci ostatni