Władza wprowadza swoje tradycje

Tegoroczny Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych został w TVP uhonorowany koncertem „Niezłomnym – honor”. Na scenie wystąpili popularni wykonawcy, na widowni zasiadł zaś w pierwszym rzędzie Andrzej Duda, a obok niego Beata Szydło i szef telewizji publicznej Jacek Kurski. W programie znalazł się song „Dziś do ciebie przyjść nie mogę”, który niegdyś dobrze się wpisywał w rytuały kołobrzeskiego Festiwalu Piosenki Żołnierskiej. Historię miał symboliczną: napisany w czasie wojny, hitem stał się w końcówce lat 60. jako tytułowy utwór przedstawienia teatralnego pod tym samym tytułem, a potem – razem z „Czerwonymi makami na Monte Cassino” i marszem Gwardii Ludowej „My ze spalonych wsi” – trafił na płytę. Zamiar połączenia obok siebie armii Andersa, armii Berlinga i AK był oczywiście polityczny – w aparacie władzy zwyciężył pogląd, że należy wykorzystywać społeczną pamięć o wojnie i okupacji w taki sposób, by władzy służyła. Niedawny koncert nadany w TVP nieznośnie przypominał imprezy kołobrzeskie z czasów PRL. I podobnie jak wtedy można było odnieść wrażenie, że estrada manifestuje moralno-polityczną jedność z rządzącą partią i kierownictwem TVP. I tutaj także różnorodność estetyczna i literacka piosenek (pieśni partyzanckie, „Obława” Kaczmarskiego, piosenki „Panien wyklętych”) zmierzała ku jedności (patriotycznej). Najważniejszy w tym wszystkim wydaje się jednak symboliczny sens kultu „żołnierzy wyklętych”. Chodzi w tym przypadku nie tylko i nie tyle o bohaterski opór i walkę z komunistyczną władzą, ale o jednoznaczną konotację z nacjonalistycznym nurtem zbrojnego podziemia (Narodowe Siły Zbrojne, Narodowe Zjednoczenie Wojskowe). Nacjonalizm romantyczny Nie przypadkiem nazwę „żołnierze wyklęci” wymyślił zafascynowany narodowym nurtem wojennej konspiracji szef działu dokumentacji Instytutu Historycznego im. Romana Dmowskiego Leszek Żebrowski. Powstała na potrzeby zorganizowanej w 1993 r. przez Ligę Republikańską wystawy „Żołnierze Wyklęci – antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.”. Choć Dzień Pamięci został ustanowiony jako święto państwowe przez prezydenta Komorowskiego w 2011 r. i przypada 1 marca, kult „żołnierzy wyklętych” najżywiej daje znać o sobie na Marszach Niepodległości urządzanych przez narodowców każdego 11 listopada. Nieformalnym ambasadorem owego kultu stał się swego czasu Paweł Kukiz, który w czasie prezydenckiej kampanii wyborczej chętnie paradował w koszulkach z emblematami Narodowych Sił Zbrojnych czy Związku Jaszczurczego. Mamy zatem do czynienia z tradycją dopiero co rozpoczętą, z fenomenem, który brytyjski historyk Eric Hobsbawm nazwał „tradycją wynalezioną”. W słynnej książce „Tradycja wynaleziona” Eric Hobsbawm i Terence Ranger ilustrują tytułowe zjawisko rozmaitymi przykładami, między innymi ceremoniami nacjonalistycznymi, które stawały się spektaklami odtwarzania tożsamości narodowej. Miały one swoje źródło w XIX-wiecznym nacjonalizmie romantycznym. Zajmujący się współczesnymi formami eksponowania tożsamości narodowej socjolog Tim Edensor, komentując analizy Hobsbawma i Rangera, pisał, że owemu wymyślaniu tradycji „towarzyszyło wznoszenie pomników narodowych, zakładanie muzeów, wypracowanie »naukowych« sposobów klasyfikacji kultur i ras, kolekcjonowanie folkloru i tworzenie kanonów literatury narodowej oraz ustanowienie dni ustawowo wolnych od pracy”. We współczesnej Polsce również spotykamy się z czymś podobnym. Dawniejsza erupcja pomników Jana Pawła II została zastąpiona realizacjami i planami upamiętnienia katastrofy smoleńskiej. W trakcie ostatniej „miesięcznicy smoleńskiej” Jarosław Kaczyński mówił: „za miesiąc staną tu prowizoryczne instalacje upamiętniające wydarzenia sprzed sześciu lat”, zapowiadając: „Będzie pomnik tych, którzy polegli w katastrofie. Będzie pomnik prezydenta Rzeczypospolitej Lecha Kaczyńskiego”. Od kilku miesięcy przedstawia się również konkretny projekt upamiętnienia „cudu nad Wisłą”, czyli Bitwy Warszawskiej 1920 r., w formie łuku triumfalnego postawionego w Warszawie na Osi Saskiej. Pieniądze na realizację pomysłu zbiera Jan Pietrzak i założone przezeń Towarzystwo Patriotyczne. Przedstawiając ideę budowy łuku, Pietrzak mówił dwa lata temu, że „ma to być pomnik na miarę dawnego zwycięstwa i pokuty za lata hańby niepamięci. Na miarę naszej narodowej dumy i aspiracji”. Dokonuje się równocześnie nazewnicza dekomunizacja, przejawiająca się w eliminowaniu niesłusznych historycznie i politycznie patronów ulic. Celebracja martyrologiczno-heroicznej przeszłości znajduje swoje najpopularniejsze dziś ucieleśnienie w idei Muzeum Powstania Warszawskiego. Minister kultury zapowiedział specjalną opiekę nad ludowymi zespołami pieśni i tańca (to à propos „kolekcjonowania folkloru”) i pewnie już niedługo rozgorzeje dyskusja nad „kanonem literatury narodowej”. Właściwie już się zaczęło, wybuchła bowiem awantura wokół krakowskiego przedstawienia „Neomonachomachia” opartego na klasycznej satyrze Ignacego Krasickiego. Radny PiS poczuł się obrażony w swoich uczuciach religijnych i doniósł do prokuratury. Przesłuchano już autora sztuki, znanego poetę i wykładowcę Bronisława Maja. Złośliwi znów mogą sparafrazować cytat z Marksa o tragedii, która powraca jako farsa: w 1968 r. pod pręgierzem stawał Kazimierz Dejmek za sceniczną wizję wzniosłego dramatu Mickiewicza, a teraz staje Maj za antyklerykalną satyrę z dorobku poczciwego bp. Krasickiego. Rekonstrukcja tożsamości Szykuje się też rewolucja w działalności Instytutów Polskich za granicą. Ich oferta ma być teraz skoordynowana z realizacją wewnątrzkrajowej polityki historycznej i wzmacniać ducha patriotycznego Polonii, kultywować pamięć o Koperniku, Chopinie, Janie Pawle II i Marii Skłodowskiej-Curie. Analogie z niemieckim, brytyjskim czy francuskim nacjonalizmem romantycznym wspominanym przez Hobsbawma i Rangera rzeczywiście są zauważalne, ale w dzisiejszej Polsce można też śmiało wskazać na całkiem oryginalne przykłady inwencji symbolicznej. I tak oto „spektakle odtwarzania tożsamości narodowej” od dłuższego już czasu stały się domeną aktywności tak zwanych grup rekonstrukcyjnych. Jeśli w latach 90. główny nurt ruchu rekonstrukcji historycznej stanowiły bractwa rycerskie, „Wikingowie” i pogańscy „Słowianie”, to dziś ewidentnie dominują fani przebierania się za powstańców warszawskich i „żołnierzy wyklętych”. Rekonstruktorzy z Mławy zagrali nawet w filmie „Smoleńsk” Antoniego Krauzego. W zdjęciach do filmu wzięli udział członkowie Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej 79. Pułku Piechoty Strzelców Słonimskich im. Hetmana Lwa Sapiehy. Informując o zaszczycie, jaki spotkał rekonstruktorów, lokalny „Kurier Mławski” przypomniał, że „widzimy ich np. co roku w inscenizacji bitwy pod Mławą na polu w Uniszkach Zawadzkich, ale grali też w inscenizacji przedstawiającej odbicie więźniów z siedziby UB w Mławie”. Występy rekonstruktorów w ostatnich 10 latach są stałym elementem wszelkich uroczystości upamiętniania wydarzeń z okresu wojny i okupacji i czasów walki zbrojnego podziemia z władzą komunistyczną. Nic dziwnego, że aktorzy tych spektakli uchodzą za symbol patriotyzmu, co chętnie podkreśla w swoich wypowiedziach prezydent Duda. Rekonstruktorzy, tak jak nacjonalistyczni kibice, zostali przeto uroczyście zapisani do „biało-czerwonej drużyny”, a ich wzmożona aktywność jest symbolicznym ornamentem „dobrej zmiany”. Permanentna żałoba Chyba jednak najbardziej spektakularnym przykładem aktualnie wynalezionej tradycji pozostają „miesięcznice smoleńskie”. To bezprecedensowy sposób oddawania hołdu nieżyjącym. Czyni się to co miesiąc, a nie – jak to się przyjęło w tradycji chrześcijańskiej – raz w roku. Taka częstotliwość ceremonii sprawia, że żałoba jest w istocie stanem permanentnym. Zachodzi więc przypadek szczególny: skleja się nową tradycję, biorąc praktykowany od zawsze zwyczaj wspominania zmarłych i dodając do niego zupełnie nową praktykę comiesięcznych obchodów upamiętnienia. Przy tym wszystkim obrzęd upamiętnienia staje się okazją do demonstracji politycznej i politycznych wystąpień na tematy aktualne: rytuał żałoby miesza się z dramaturgią wiecu, sacrum z profanum. Zaczęło się od „obrony krzyża”, wtedy wykuł się podział na „patriotów” i „zdrajców”, równolegle do powstałej ad hoc teorii spiskowej, w myśl której Lech Kaczyński stał się ofiarą zamachu, Donald Tusk (wespół z Putinem) zamachowcem, a Bronisław Komorowski „Komoruskim” i uzurpatorem. Miesięcznice dopracowały się swojej formy i powtarzalnych rytuałów. Zawsze jest nabożeństwo w kościele, marsz pod Pałac Prezydencki i przemówienie Jarosława Kaczyńskiego. Zawsze są transparenty z hasłami wymierzonymi w politycznych wrogów. Zdarzało się, że maszerowano z pochodniami, ale zwyczaj został zaniechany, bo nazbyt kojarzył się z nazistowskimi Fackelzugami, co głośno wytykali oponenci