Człowiek w ujęciu Yanna Arthusa-Bertranda

Nawet jeżeli czytelnicy nie znają nazwiska Yanna Arthusa-Bertranda, to z pewnością pamiętają zdjęcia. Jego wystawa „Ziemia widziana z nieba” była jednym z większych wystawienniczych przebojów w historii fotografii. Szacuje się, że tę ekspozycję – pokazywaną na płotach, dworcach, lotniskach i miejskich rynkach w 110 miastach na całym świecie – obejrzało 120 mln ludzi. Do tego dochodzą jeszcze albumy, kalendarze, plakaty i wszelkie inne wyobrażalne użycia zdjęć. Z intelektualnego punktu widzenia były to fotografie nieskomplikowane, ale bezpretensjonalnie piękne i słusznie zaangażowane. Lotnicze zdjęcia prezentowały różnorodność światowej przyrody: od lasów Amazonii po bieguny i ludzki wpływ na tę przyrodę – zrytmizowane kaskady pola ryżowego, rzucająca cienie karawana na pustyni, biegnąca przez pustkowie asfaltowa droga. Fotografie opatrzone były wyczerpującymi opisami ekspertów, a większość ilustruje konkretny ekologiczny problem. Wystawę tę patronatem objęli Jan Paweł II i Dalajlama. To wszystko warto sobie przypomnieć przed obejrzeniem tego, co dziś przygotował Arthus-Bertrand, ale już jako filmowiec. Zejście na ziemię W toku prac nad „Ziemią widzianą z nieba” fotograf przebywał w Mali. Pomiędzy zdjęciami jego helikopter miał awarię i Francuz był zmuszony do przymusowego dwudniowego postoju w małej osadzie na pustyni. Do tej pory jego firmowe spojrzenie z góry pozwalało zobaczyć sprawy, których chodzący po ziemi zwykły człowiek nie ma szans zauważyć, ale z drugiej strony nie pozwalało to na uchwycenie humanistycznej skali ogólnoświatowej opowieści. Ludzie na zdjęciach Arthusa-Bertranda występowali jako element domykający kompozycję, a nie główni bohaterowie. Krytycy (André Rouillé) porównywali dzieła Arthusa-Bertranda z twórczością Sebastião Salgado. Obaj fotografowie opowiadają o przyrodzie, o odchodzącym pięknie nietkniętego ludzką ręką świata i wpływie człowieka na środowisko naturalne. Różnica polega na tym, że Brazylijczyk robi zdjęcia z poziomu ludzkiego spojrzenia, Francuz natomiast spogląda z góry, estetyzuje i patrzy na sprawy jak obcy badacz. Jest w tym ujęciu coś arystokratycznego. Awaria w Mali w przenośni i w rzeczywistości sprowadziła go jednak na ziemię, zmuszając do bezpośredniej interakcji ze światem. – Rozmawiałem z wieśniakami, dzielili ze mną stół – mężczyzna, jego trzy żony i grupka dzieci. Opowiadali mi o swoim codziennym życiu, nadziejach, obawach – relacjonuje Arthur-Bertrand. – Ich życiową ambicją było po prostu wyżywić swoje dzieci... Nagle poczułem, że mam do czynienia z czymś podstawowym, uniwersalnym. Patrzyliśmy sobie w oczy, czułem moc tego szczerego spojrzenia. Nikt nikogo o nic nie prosił, po prostu staraliśmy się wzajemnie zrozumieć. Z potrzeby rozmów jak ta powyższa powstał pierwszy duży film Arthusa-Bertranda: „7 miliardów innych”. Fotograf koordynował pracę 20 reżyserów i operatorów, ludzie ze wszystkich zakątków świata (rolnik z Afganistanu, przedsiębiorca z Niemiec) siadali przed kamerą i odpowiadali na podstawowe pytania: Czego nauczyłeś się od swoich rodziców? Co chciałbyś przekazać swoim dzieciom? Czego się boisz? Film i pojedyncze nagrane rozmowy udostępnione są na YouTube, a wideo w formie przestrzennej instalacji można oglądać w galeriach na całym świecie. Sukces. Prezentowana dziś w ramach festiwalu Docs Against Gravity (Warszawa, Wrocław, Gdynia, Bydgoszcz) najnowsza produkcja Arthusa-Bertranda „Człowiek” to w pewnym sensie logiczna kontynuacja tego przedsięwzięcia. Podejście jest takie samo, ale skala, i przez to również końcowy efekt, jeszcze większe – w 60 krajach nakręcono 2020 wywiadów. Na narrację filmu składają się dwa typy obrazów. Pierwszy to spotkania twarzą w twarz z bohaterami – oglądamy pięknie nakręcone portrety ludzi z całego świata. Amerykański biznesmen, skazany na dożywocie morderca, uchodźca z Syrii, rolnik z Haiti... Kamera stoi na statywie, długa ogniskowa buduje plastykę obrazu, czarne tło wyłącza bohaterów z kontekstu rzeczywistości, daje wszystkim wspólny mianownik. Niektóre postaci ubrane są w zwykłe koszule, inni mają na sobie egzotyczne stroje. Wszyscy opowiadają o uniwersaliach – miłości, śmierci, pracy, radości... Wszyscy patrzą widzowi w oczy. Oglądamy człowieczeństwo z bliska i w niemalże pełnym przekroju. Pomiędzy blokami zwierzeń podziwiamy specjalność Arthusa-Bertranda – kręcone z helikoptera imponujące wizualnie pejzaże. Większość wygląda ponadczasowo, gdyby istniały takie techniczne możliwości, mogłyby być nakręcone 300 lat temu – rolnicy do pracy wykorzystują woły, a nie traktory, pakistańskie dzieci biegają po śniegu, w kadrach nie ma samochodów, słupów, asfaltowych dróg. Wyjątek to ujęcia z Nowego Jorku – wypełnione sztucznym światłem odhumanizowane kaniony. Najbardziej wymowne w całym filmie jest montażowe połączenie ujęcia przedstawiającego stojącego w oknie biurowca samotnego rozmawiającego przez telefon biznesmena z ujęciem stojącego na skalistym szczycie górala z Ameryki Południowej. Wymowa jest prosta: „Człowiek” to pochwała prostej i godnej pracy, prostej konstrukcji świata, szacunku do przyrody i do siebie nawzajem. Film w skróconej wersji montażowej też dostępny jest w sieci, a wszystkie kinowe pokazy odbywają się non profit. Dodatkowo w internecie znajdziemy mnóstwo materiałów, które nie trafiły do finalnego montażu. – Ten film to polityczna wypowiedź, próba zmiany świata, otworzenia ludziom oczu. Powinno go zobaczyć jak najwięcej osób. Ludziom brakuje takiego spojrzenia. Mamy dostęp do całości wiedzy na świecie, ale nie znamy swoich sąsiadów – mówi Arthus-Betrand. – Ten film zmusza widza do spojrzenia z bliska, przyjęcia ludzkiej skali. Jeszcze nigdy nie zdarzyło się, żeby na pokazie, na którym byłem, ktoś nie popłakał się ze wzruszenia – dodaje. Człowiecza rodzina Opisywanie „całości ludzkości” ma w historii dokumentalnych narracji dosyć bogatą tradycję. Trudno uniknąć porównań filmu Arthusa-Bertranda z legendarną fotograficzną wystawą „The Family of Man” z nowojorskiego Museum of Modern Art. Otwarta w styczniu 1955 r., w szczycie zimnej wojny, kiedy świat ciągle dochodził do siebie po traumie drugiej wojny, zaoferowała widzom pozytywną wizję człowieczeństwa i okazała się niespotykanym sukcesem frekwencyjnym. Przez osiem lat po nowojorskiej premierze wystawa podróżowała po świecie, odwiedziła 37 krajów (również po naszej stronie żelaznej kurtyny). Szacuje się, że obejrzało ją blisko 10 mln widzów. W 2003 r. została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. „The Family of Man” była ideą fotografa i kuratora Edwarda Steichena. Mówił o niej: „Wydaje mi się, że ta wystawa to najbardziej ambitny i wymagający projekt, jakiego kiedykolwiek podjęto się w świecie fotografii. Naszą ideą jest przedstawienie człowieka innemu człowiekowi. Ma służyć za lustro odbijające uniwersalne zachowania i emocje składające się na ludzką codzienność. Chcemy pokazać jedność ludzkiej wspólnoty na całym świecie”. Kurator wykonał ogromną pracę, obejrzał dwa miliony zdjęć, 10 tys. spośród nich sklasyfikował w kategorie tematyczne, na wystawie pokazał 503 kadry. Zdjęcia sławnych fotografów (Henri Cartier-Bresson, Robert Capa, Ansel Adams) i anonimowych amatorów tra