Słynna litewska pisarka zagości na festiwalu książki w stolicy

Na Litwie jest sławna. Zdobyła wszystkie ważniejsze nagrody literackie, a pierwsza część jej trylogii, która ukazała się w 2008 r., miała tam już 15 wznowień. Odbywają się nawet wycieczki śladami bohaterów. Ale spotykamy się w Londynie, gdzie pisarka mieszka od 2002 r. i gdzie pracowała jako korespondentka litewskiego dziennika „Lietuvos rytas”. Tu z kolei znana nie jest. Po angielsku ukazały się tylko jej opowiadania w tomie o Wilnie. W Polsce do tej pory mamy znakomity przekład (Izabeli Korybut-Daszkiewicz) pierwszej części trylogii. I czekamy na dalsze. Cywilizacja „Przekroju” Najpierw próbujemy ustalić rodzinne koneksje. – Czy pani rodzina jest herbu Ślepowron czy Łabędź? – pyta autorka „Silvy rerum” płynną polszczyzną. W końcu obie nosimy nazwisko Sobolewska – Sabaliauskaitė to litewska wersja. Sama nie potrafię na to pytanie odpowiedzieć, nie ma zbyt wielu śladów, może żadnego herbu nie było. Za to historia rodu Sabaliauskaitė sięga XVI w. Trylogia nie jest związana z losami tej rodziny, choć Kristina od dzieciństwa słuchała dziadka opowiadającego o przeszłości – jego historie były tak sugestywne, że dziewczynka przenosiła się w przeszłość. Od połowy XVIII w. Sabaliauskaitė mieszkali w Wilnie, a część od 1945 r. mieszka w Polsce – musieli uciekać z Litwy. W Wilnie została babcia Kristiny, bo była zakochana w dziadku. A polska rodzina w czasach komunizmu stała się kanałem, przez który docierała do Wilna kultura europejska. Przemycało się książki zawinięte w skarpety. Mieli też prenumeratę „Przekroju”. – Towarzyszył mi przez całe dzieciństwo. Na ostatniej stronie była zawsze reprodukcja jakiegoś znanego obrazu – to miało chyba wpływ na fakt, że wybrałam historię sztuki. W szarej sowieckiej rzeczywistości „Przekrój” był oknem na świat – opowiada Sabaliauskaitė. I dodaje: – W domu był stale obecny język polski – kiedy mama i babcia chciały poplotkować, przechodziły na polski. I to była dla mnie dobra zachęta, żeby się uczyć. A pewnego dnia niespodziewanie dołączyłam do rozmowy po polsku o czyjejś kochance. Litwa dawnych Rzymian Pomysł cyklu powieści przyszedł jej do głowy w Warszawie, kiedy przez pół roku zbierała materiały do pracy doktorskiej z historii sztuki – o malarstwie barokowego artysty Daniela Schulza. Jego biografia jest źle udokumentowana, bo przypadła na czasy potopu szwedzkiego. Sabaliauskaitė szukała korespondencji i dzienników z epoki i natrafiła na sporo ciekawych zapisków domowych szlachty – sylw. W Bibliotece Narodowej był świetny zbiór takich sylw, ale spłonął w czasie wojny. Część pozostała tylko na mikrofilmach. Materiał, który znalazła, okazał się jednak tak świetny, że trudno było uwierzyć, iż nikt jeszcze tego nie opisał. Kristina zabrała się do szczegółowej dokumentacji, łączyła postaci historyczne z fikcyjnymi: – Dla pisarza jest ważne, by powieść historyczna nabrała prawdy życia. Trzeci tom, którego akcja rozgrywa się w połowie XVIII w., jest najlepiej udokumentowany. Opowiada o Marcinie Radziwille, którego nazywano obłąkanym księciem. Pierwszy tom rozgrywa się w XVII w., mniej więcej w czasie „Potopu” Sienkiewicza. I nawet pojawiają się ci sami bohaterowie. Dla Sabaliauskaitė był on oczywiście punktem odniesienia. – Nie jestem jego wielką wielbicielką. Gdybym miała wybierać klasyczną polską powieść historyczną, która się nie starzeje, wybrałabym „Faraona” Prusa. Sienkiewicz pisał w czasach cenzury i to zmieniło obraz historyczny. Nie mógł zbyt wiele pisać o okrucieństwach Rosjan, więc to Szwedzi są przedstawieni jako najwięksi wrogowie. Sabaliauskaitė eksperymentuje z gatunkiem powieści historycznej, wprowadza do niej choćby postać bazyliszka, potwora, który mieszka w podziemiach, w zgniliźnie, i może być metaforą podświadomości człowieka, ciemnej strony, czyli tego, co chcemy ukryć. Bazyliszek może być grą konwencją – jak opowiada pisarka – ale też wpisuje się w to, w co ludzie wierzyli w tamtych czasach, byli jednocześnie zabobonni i religijni, mogli wierzyć w morową pannę. Polscy dziennikarze uporczywie pytali Sabaliauskaitė o zainteresowanie naszą szlachtą. „Ale ja napisałam powieść o szlachcie litewskiej!” – odpowiadała w wywiadach. Tożsamość w tamtych czasach nie była związana z językiem. Rodzina Jana Macieja Narwojsza, bohatera „Silvy rerum”, mówiła w domu po polsku, po żmudzku, a na uniwersytecie po łacinie. Wilno miało cztery wyraźne dzielnice wyznaniowe – katolicką polsko-litewską, protestancką niemiecką, rosyjską starowierców i żydowską. A do tego pełno było przybyszów z całej Europy – hiszpańskich prawników, włoskich artystów, Holendrów, Ormian i Karaimów. Tożsamość językowa to wynalazek XIX w., w XVII w. ważne były przede wszystkim wyznanie, stan i tożsamość polityczna. – Ta wiedza nie zawsze dociera do masowej publiczności. Litwa miała swoją legendę pochodzenia od dawnych Rzymian, a nie Sarmatów. Mówili po polsku i mieli swoją litewską tożsamość. Rzeczpospolita Obojga Narodów w czasach sowieckich była pokazywana jako czas upadku. – Chciałam napisać o średniej szlachcie, która była fundamentem Rzeczpospolitej – mówi Sabaliauskaitė. – W kulturze litewskiej nastąpiły dwie transformacje historyczne, które miały wpływ na pamięć społeczną, na pojęcie kultury i historii. Pierwsza to powstanie na początku XX w. państwa litewskiego, stworzonego przez ludzi, z których duża część była wykształcona na rosyjskich uniwersytetach w duchu nacjonalistycznym. Odrzucali spadek Rzeczpospolitej Obojga Narodów, a ważna stała się tylko tożsamość językowa – wszystko, co nie jest po litewsku, nie jest Litwą. Tę tendencję kontynuowali Sowieci po wojnie, związek kulturalny Polski i Litwy nie leżał w ich interesach, więc do podręczników dodano element walki klasowej – szlachta polska została zrównana z feudalizmem. Teraz też niektórzy na Litwie myślą podobnie, dlatego chciałam opowiedzieć, jak było naprawdę. Okazało się, że literatura może zmieniać stereotypy. Kiedy osiem lat temu ukazał się pierwszy tom „Silvy”, pojawiło się sporo oburzonych głosów. Przede wszystkim z powodu języka. Na Litwie prowadzona jest restrykcyjna polityka językowa, nadmiar archaizmów (polonizmów) na jednej stronie książki jest karalny. A Sabaliauskaitė, pisząc o XVII-wiecznym Wilnie, używała wielu archaizmów