„Przy Planty 7/9”: pogrom kielecki na kinowym ekranie

Piotr Pęziński: – Historia pogromu na Żydach w Kielcach w 1946 r. to wciąż bardzo tajemnicza sprawa. Miał pan ambicję rozwiązania tej zagadki? Michał Jaskulski: – To ciekawe, że ilekroć rozmawiam z kimś o tym filmie, jestem pytany o mój stosunek do prowokacji. Gdyby zdarzył się cud i otworzyłyby się na przykład archiwa moskiewskie, i tam – załóżmy – znalazłyby się dokumenty wyjaśniające okoliczności sprawy, to oczywiście byłbym bardzo zainteresowany opiniami historyków. Natomiast wyjaśnienie tego nic nie zmienia w stosunkach polsko-żydowskich. Dlaczego? Centralną sprawą pogromu jest to, że zginęli ludzie i ponieśli śmierć na polskiej ziemi, z ręki Polaków. Nasz dzisiejszy stosunek do tego wydarzenia jest najważniejszą rzeczą. Chodzi o zwykłą troskę o drugiego człowieka. Umieć współczuć, próbować zrozumieć ból, okazać współczucie. To jest to coś, co zmienia relacje Polaków i Żydów. Pamiętam różne rozmowy na temat Marszów Pamięci w Kielcach. I różne opinie ludzie na ten temat głosili – że to takie rozpamiętywanie, taka polityka wstydu. A to nieprawda. No, ale wygląda na to, że ten temat wciąż jest drażliwy. Wielu denerwuje się, gdy to jest przypominane… Nikt nie lubi, gdy przodków, którym zawdzięczasz życie, których kochasz, ktoś wskazuje jako złoczyńców. Żeby zrozumieć tę tragedię, trzeba się zanurzyć w tamten czas. Kiedy wyobrazisz sobie Polaka, dla którego Żyd stanowi zagrożenie, bo pomoc Żydowi grozi śmiercią całej rodziny, całą tę zmasowaną nazistowską odczłowieczającą Żydów propagandę, to te klocki zaczynają się jakoś układać. Ale równocześnie zaczynasz się czuć niekomfortowo, bo nie wiesz, jak byś się wtedy zachował… Nie ma pan wrażenia, że tak jak Polakom trudno poruszać temat pogromu i spraw polsko-żydowskich ze względu na ciemne momenty z przeszłości, tak samo bywa, że Żydzi niechętnie wracają do tego tematu? Wydaje się, że często nie mają ochoty weryfikować swoich poglądów dotyczących Polski, na czym nam tak bardzo zależy… To chyba nie tak. To wracanie do tych wszystkich potwornych rzeczy bardzo wiele ludzi kosztuje. Na przykład Miriam Guterman, ocalona z pogromu w Kielcach, ciągle wypominała Larry’emu (Larry Loewinger, współreżyser filmu – red.), ile zdrowia kosztowało ją wracanie do obrazów pogromu. Inna bohaterka filmu Ziuta Hartman (urodzona w Kielcach, uczestniczka powstania w getcie warszawskim – red.) obiecała sobie po wyjeździe z Polski, że więcej tu nie wróci, i rzeczywiście nie wróciła, bo tak straszne miała doświadczenia z Polakami. Żydzi noszą w sobie ogromny ból straconego domu, bliskich. Z drugiej strony jest w nich miłość do miejsca, w którym się urodzili. Gdy odwiedziliśmy je w Tel Awiwie, był dystans i nieufność. Ale gdy zaczęliśmy rozmawiać, napięcie opadło. Zmiana spojrzenia, pozytywne nastawienie może przynieść wyłącznie dobre rzeczy. Jak narodził się pomysł filmu? Wszystko zaczęło się w 2006 r., kiedy to znajomy Larry’ego budował w Kielcach pomnik, który miał być odsłonięty w 60. rocznicę pogromu. Ten pomnik był pokryty wapnem. Wapno spływało i miasto co roku miało być zobowiązane do odnawiania go. Takie symboliczne, ale okrutne odświeżanie pamięci… Z czasem okazało się, że to nie jest temat na film, tym bardziej że zupełnie przypadkowo natrafiliśmy w Kielcach na panel dyskusyjny o pogromie. Ta debata, bardzo emocjonalna, była prowadzona przez Bogdana Białka, kieleckiego dziennikarza zaangażowanego w sprawy polsko-żydowskie. Zrozumieliśmy, że po 60 latach temat pogromu wywoływał dramatyczne emocje, otworzył się przed nami wielki i ważny temat. Bogdan Białek jest wiodącą postacią w filmie „Przy Planty 7/9”. Dlaczego właśnie on? Bogdan nie niesie ze sobą ani perspektywy polskiej, ani żydowskiej. Jego myślenie opiera się na głęboko ludzkich emocjach i przeżyciach, bez względu na podziały, obciążenia, stereotypy. W jakiś naturalny sposób Bogdan zajął miejsce głównego bohatera. To, co mówi, co robi, co przeżywa, wydaje nam się największą wartością filmu. Skąd u Białka potrzeba zmierzenia się z historią pogromu, żydowskiej tragedii? To jest pytanie, które od samego początku zadawaliśmy. I nigdy nam nie dał odpowiedzi. Szukając jej, zawędrowaliśmy do Białegostoku, skąd pochodzi i gdzie się wychowywał. Opowiadał, jak mieszkał tam przy ulicy Pięknej, gdzie mieszkali też Żydzi i mieściły się instytucje żydowskie. Opowiadał, jaki to był dla niego przerażający moment, gdy w 1968 r. ludzie zaczęli znikać z jego ulicy i wyjeżdżać w atmosferze zaszczucia i nienawiści. Wspominał, jak wszedł do domu modlitwy, a tam latające gazety, zupełna pustka. Potem były kolejne zdarzenia, które uświadomiły mu, że w sprawie stosunku Polaków do Żydów trzeba coś zmienić. Czy pan i Larry Loewinger – reżyserzy tego filmu – mieliście jakieś osobiste powody, żeby zająć się tym tematem? Każdy z nas inne. Larry jest amerykańskim Żydem, którego rodzina pochodzi z Węgier. Zetknięcie się z tym tematem stało się dla niego wyzwaniem, odkrywaniem siebie, swojej żydowskiej tożsamości. Ja, polski katolik, chciałem zrozumieć złożoność polsko-żydowskich stosunków, skąd się wzięły takie pojęcia, jak „polski antysemityzm”. Trudno w to uwierzyć, ale mimo że wychowywałem się w latach 80. i 90. przy granicy krakowskiego Kazimierza, gdzie większość moich znajomych była bardzo zainteresowana żydowską kulturą, takie pojęcie wydawało mi się obce. Bogdan Białek powołuje się na religię jako motywację do naprawiania krzywd wyrządzonych Żydom przez Polaków, tymczasem chrześcijaństwo całe wieki budowało po części swoją tożsamość w opozycji, by nie powiedzieć wrogości wobec Żydów. Moja religijność, poczucie duchowości ukształtowały się w czasach Jana Pawła II. To jest wciąż we mnie żywe. Dla mnie religia jest dobrem. Rozumiem ją jako bardzo osobistą, bezpośrednią relację z tym Kimś, kto jest nad nami na górze. Jest też czymś, co łączy nas społecznie, w jakiś sposób definiuje. Żadna religia nie jest zła. Źli są ludzie, którzy wykorzystują ją dla złych celów. Z religią w czasie robienia filmu nie miałem problemu. Byłem raczej skupiony na próbie zrozumienia, o co chodzi między Polakami a Żydami. Nie uważa pan, że gdy prześladowani i ścigani Żydzi boją się Polaków, którzy mogli ich wydać, nie mniej niż Niemców, to jednak jest to porażka? Głównie Kościoła, bo nie przygotował ludzi do tej próby, nie wskazał właściwych postaw. Prawdą jest, że przed wojną i podczas wojny chrześcijaństwo, nie tylko katolicyzm, odnosiło się do Żydów inaczej niż obecnie. Wtedy przywódcy Kościoła mówili: antysemityzm jest grzechem, ale losem Żydów jest cierpienie. Wynikało to z poglądu, że Żydzi są odpowiedzialni za śmierć Chrystusa i ponieważ go odrzucili, są wyłączeni z kręgu zbawienia. Zerwano z tym dopiero podczas Soboru Watykańskiego II w 1965 r. w deklaracji „Nostra aetate”. Pamiętam, jak dyskutowaliśmy z Bogdanem Białkiem o „Nostra aetate” – właśnie w 50. rocznicę jej ogłoszenia. Opowiedział mi wtedy przejmującą historię o tym, jak rozmawiał z jedną ze Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, która z narażeniem życia ratowała Żydów. Wspominała, jak dzień w dzień się modliła, żeby Pan Bóg jej wybaczył, że ratuje Żydów. Czy film pokazuje jeszcze coś, czego nie wiedzieliśmy wc