Literackie opowieści o polskiej prowincji

Wieś wyłazi nam dziś z każdego kąta. Takiej wsi, jaka istniała jeszcze w latach 80. i wcześniej, już nie ma, a w literaturze jest jej coraz więcej. I nie jest to powierzchowna moda. Wystarczy policzyć, ile ukazało się takich książek: Wioletta Grzegorzewska „Guguły”, Maciej Płaza „Skoruń”, Andrzej Muszyński „Podkrzywdzie”, Jakub Małecki „Dygot”. Teraz dostaliśmy do rąk historyczną chłopską epopeję „Galicyanie”, brawurowy, pełen rozmachu debiut wrocławskiego dziennikarza Stanisława Aleksandra Nowaka. Ta awanturnicza powieść historyczna, rozgrywająca się między 1812 a 1915 r., pisana jest z perspektywy chłopskiej. Z kolei wielki awans społeczny ludzi ze wsi po drugiej wojnie światowej spróbował opisać Piotr Nesterowicz w książce „Każdy został człowiekiem”, opierając się na pamiętnikach wiejskich opublikowanych w latach 60. (takim pamiętnikiem zadebiutował m.in. Redliński, późniejszy autor „Konopielki”). Jednak dość rozczarowująca książka Nesterowicza zaledwie dotyka tematu, który jest kluczowy dla zrozumienia również dzisiejszej Polski. Bo przecież powojenna Polska jest w dużej mierze właśnie ze wsi. Andrzej Leder nazwał ten czas gigantycznej migracji do miast i awansu społecznego (do 1956 r.) częścią „prześnionej” rewolucji – wypartej, wstydliwej, takiej, do której społeczeństwo nigdy się nie przyznało. To dlatego, że masy poszły do szkół, do wojska, milicji, a jednocześnie odbywało się niszczenie dawnych elit, rozmontowywanie dotychczasowych podziałów społecznych. Razem z tymi społecznymi zmianami wieś wkroczyła do literatury. Literatura portretowała tych, którzy ze wsi odeszli, ale i samą wieś, do której zaczynała docierać nowoczesność. Nurt chłopski był jednym z najciekawszych prądów w powojennej literaturze, a lata 60. – czasem największego jego rozkwitu. „Dzisiaj – pisał wtedy Zbigniew Bieńkowski – najbardziej wyrafinowaną formalnie literaturą jest właśnie literatura chłopska”. Wielkim entuzjastą i kodyfikatorem tego nurtu stał się krytyk Henryk Bereza, który nazwał kulturę chłopską „kulturą matką”. W połowie lat 60. obfitość była tak wielka, że co roku pojawiały się ważne książki: Julian Kawalec i Marian Pilot opisywali konsekwencje modernizacji i awansu. Pisali o tych, którzy oderwali się od wsi i nigdzie nie znaleźli swojego miejsca. U Redlińskiego w „Konopielce” nowoczesność przychodziła pod postacią elektryfikacji i osuszania błot. Z kolei u Tadeusza Nowaka znajdziemy inną wieś – taką, która jest całym kosmosem, ten, kto stąd wyjeżdżał, po powrocie odnajdywał świat, w którym niczego nie brakowało. Wieś męska i kobieca Wiesław Myśliwski debiutował w 1967 r., w apogeum popularności tej literatury, powieścią „Nagi sad”, wspaniałym portretem ojca i syna. Niepiśmienny ojciec udawał, że czyta gazetę, żeby zaszczepić synowi marzenie o lepszym świecie, ale ten inny świat w rezultacie okazał się rozczarowujący, bo skazał syna na wykorzenienie. Nurt chłopski w literaturze wygasł w latach 70., ale jego epitafium i najdoskonalszym zwieńczeniem była powieść Myśliwskiego „Kamień na kamieniu”, która ukazała się w 1984 r. Jeszcze przed premierą okrzyknięto ją arcydziełem, a przed PIW ustawiały się gigantyczne kolejki. Tuż po stanie wojennym ta powieść o walce z przeciwnościami i zgodzie na swoje przeznaczenie okazała się ważna dla wielu ludzi. W 2003 r. Myśliwski opublikował słynny tekst „Kres kultury chłopskiej”. Pokazywał, że wieś przegrała z nowoczesnością, że to się nie dało pogodzić. „Kultury chłopskiej nie ma już dawno. Umierała przez dziesięciolecia wraz z rosnącymi aspiracjami emancypacyjnymi chłopskich pokoleń. W czasach kiedy kultura chłopska inspirowała pokolenie, do którego należałem, nie była specjalnie adorowana ani przez władzę, ani przez środowiska intelektualne. Uważano, że to wręcz kłóci się z nowoczesną cywilizacją. Mówiłem wtedy, że za jakiś czas rozczaruje nas ta cywilizacja, a nawet zacznie budzić w nas lęk i będziemy szukać źródeł naszej tożsamości kulturowej w tych chłopskich pokładach. Jeśli nie w pokoleniu dzieci, to wnuków” – mówił w wywiadzie w POLITYCE. I tak się dzieje. Bo w literaturze wieś ma bogate życie po życiu. Kiedy w 2000 r. legendarny niemiecki krytyk literacki Marcel Reich-Ranicki zarzucał nam, że polska literatura (miał na myśli Tokarczuk, Tulli i Stasiuka) jest eskapistyczna i prowincjonalna, to właściwie miał rację. Tyle że było to zarazem jej wartością. Już sam tradycyjny nurt powieści chłopskiej to wyraźnie pokazał. A dzisiejszy zwrot ku wsi w twórczości pisarzy z roczników 70. jest ciekawy i odmienny – i od nurtu chłopskiego, i od mitologizującej wieś prozy lat 90. Ci pisarze opisują świat, który pamiętają z dzieciństwa, i który już nie istnieje. Wieś ma krótką pamięć, szybko zapomina. Bo wieś wyjechała za granicę, bo znikły tradycyjne gospodarstwa z krową, świniami i kurami, a za to wszędzie jest internet. Do tamtego świata nie ma dostępu – to rodzi nostalgię. – Uświadomiłam sobie, że nie ma języka, nie ma zwyczajów, teraz mieszkam nad Tamizą, jej smród przywołuje mi tamtą wieś, Hektary – mówiła w czasie dyskusji o wsi Wioletta Grzegorzewska. A jednak „Guguły” nie są tylko prozą nostalgiczną, zbyt dużo w nich grozy dorastania, no i tego smrodu. – Nostalgia to nie tylko idealizowanie – odpowiadał jej Maciej Płaza. – Cała nasza literatura wiejska, od Piętaka po Myśliwskiego, powstała z nostalgii, ci pisarze wyszli ze wsi, mieszkali w mieście i całe życie pisali o wsi. Książki Płazy i Grzegorzewskiej wchodzą ze sobą w ciekawy dialog: opowiadają o dojrzewaniu (Bildungsroman) chłopaka i dziewczyny. O ile świat u Płazy, jak u Tadeusza Nowaka, jest całością, kosmosem, o tyle u Grzegorzewskiej na pierwszym planie mamy bohaterkę i jej dojrzewanie. U Płazy znajdziemy świat męski: w centrum znajduje się ojciec i wszystko, co dotyczy „knagi” (penisa) – to interesuje wszak szczególnie dorastającego chłopca. A świat wokół niego zachęca, żeby poznał jego tajemnice. U Grzegorzewskiej dorastająca dziewczynka jest wydana na wszystkie niebezpieczeństwa, męski świat chce ją sobie podporządkować, wykorzystać (wizyta u lekarza pedofila), nawet przyroda jest niebezpieczna w większym stopniu niż u Płazy. Grzegorzewska zauważyła, że w nurcie wiejskim nie istnieją w ogóle powieści o wiejskiej babie, brakuje nurtu chłopsko-babskiego. To mężczyźni są zazwyczaj bohaterami, może poza sołtyską z powieści „Diabły” Tadeusza Nowaka. Tak różne opowieści Płazy i Grzegorzewskiej są sobie bliskie w obrazach śmierci. – Śmierć była blisko życia, blisko kobiet, mężczyźni żyli wojną. Byłam wychowywana w kulturze śmierci, dlatego nie mogę mówić o nostalgii – tłumaczyła Grzegorzewska. Płaza: – W rzeczywistości wiejskiej wyczuwa się tę ciemną głębię, niepoznawalność człowieka i nas samych. Może dlatego pisarze sięgają po realizm magiczny, żeby to uchwycić. Język dyktuje powieść Myśliwski w jednym z wywiadów mówił o źródłach swojej twórczości, o impulsie płynącym z samego języka. Nagle wróciło do niego dzieciństwo: „Nie przypuszczałem, że stać mnie na rekonstrukcję świata, który znałem tylko z dzieciństwa. Opuściłem wieś dość wcześnie. Dlatego wymagało to ode mnie szczególnej czujności. (…) Z zakamarków pamięci, pod wpływem wewnętrznego ciśnienia, wydobywałem z siebie szczegóły, o których nie sądziłem, że je pamiętam. Nie interesowało mnie nigdy odtwarzanie jakiejkolwiek gwary. Interesował mnie duch języka chłopskiego. Czułem, że ten język jest istotny w swojej głębi i istotny w ogóle dla języka polskiego”. Podobnie mówił o wewnętrznym impulsie pisania Płaza. A potem język sam niejako „dyktował” książkę. Ale był to język wymyślony na potrzeby książki, choć czerpiący z regionalizmów i gwary. Bohater „Skorunia” też znał takie impulsy języka, bo gdy chciał zatrzymać dziewczynę, nagle zaczęły wysypywać się z niego nazwy, jakby język sam mu dyktował: „Półanka, Paciorniczka, Siarczysia, Pójdźka”. „Skoruń” to w gwarze nicpoń, ladaco. Tak wołali na bohatera książki Płazy. „Gugu