H.P. Lovecraft znów inspiruje

Trzeba zacząć od głośnych, co jakiś czas na nowo powracających kontrowersji. Główną był i jest rasizm przypisywany Lovecraftowi. W zeszłym roku organizatorzy najważniejszej na świecie nagrody literackiej w dziedzinie fantastyki World Fantasy Award zakomunikowali, że w wyniku akcji protestacyjnej zainicjowanej w 2011 r. przez pisarza Daniela José Oldera zmieni dotychczasową wręczaną laureatom statuetkę przedstawiającą nieco skarykaturyzowane popiersie Lovecrafta. Nie wiadomo więc, jaką statuetkę dostanie Andrzej Sapkowski, który w październiku odbierze nagrodę za całokształt twórczości. Decyzję o zmianie patrona nagrody ostro skrytykował biograf Lovecrafta, nawiasem mówiąc, amerykański Hindus T.S. Joshi, który na swoim blogu napisał: „Pomysł, że każdy człowiek (pisarz lub ktokolwiek inny) z przeszłości musi przejść nasze dzisiejsze testy na poprawność polityczną, społeczną i kulturalną (…), to przepis na katastrofę intelektualną”. Podobną opinię wyraziła Joyce Carol Oats, przypominając, że „kanon [literacki – M.P.] tak bardzo jest nasycony rasizmem, seksizmem, antysemityzmem, antydemokratyzmem (delikatnie mówiąc) i szaleństwem, że pozbycie się tego wszystkiego nie jest żadnym rozwiązaniem. Rasizm Lovecrafta różnił się co do stopnia, ale nie co do istoty od rasizmu bądź antysemityzmu Ezry Pounda, T.S. Eliota, Jacka Londona, Hemingwaya i wielu, wielu innych. Prawdopodobnie dowiemy się, że Poe również był rasistą, a wiemy, że »pociągały« go młode dziewczęta. Więc – nie czytać Poego? Żadnych nagród jego imienia?”. Rzeczywiście, twórca mitologii Cthulhu dawał liczne dowody uprzedzeń rasowych, zarówno w listach, jak i twórczości literackiej, czego przykładem może być choćby kryptoautobiograficzne opowiadanie „On”, w którym czytamy o kłębiących się w Nowym Jorku „tłumach przysadzistych, śniadych cudzoziemców o zhardziałych twarzach i wąskich oczach (…), którzy nie mogli znaczyć nic zgoła dla błękitnookiego członka starego szczepu, noszącego w sercu miłość do pogodnych zielonych alejek i białych wiejskich kościołów Nowej Anglii”. Wszelako dość podobne zarzuty – by nawiązać do cytowanej wypowiedzi Joyce Carol Oats – można odnieść do wielu innych współczesnych Lovecraftowi pisarzy, również i fantastów, na przykład do jego angielskiego rówieśnika J.R.R. Tolkiena. Wszak baśniowa wojna światów we „Władcy Pierścieni” to nie tylko walka Dobra ze Złem, ale też wojna ras, gdzie elfy bywają okrutne, ale są przede wszystkim piękne i szlachetne, hobbici mimo nikczemnej postury noszą w sercu rycerską virtus, zaś orkowie reprezentują zło wcielone i stosownie do tego mają postać obrzydliwych potworów. Dziedzictwo anglosaskiego romantyzmu Porównanie Lovecrafta z Tolkienem nie sprowadza się tylko do ich faktycznego lub domniemanego rasizmu i ksenofobii. Ma bowiem jeszcze inne i bez wątpienia kluczowe akurat w przypadku amerykańskiego pisarza odniesienie. Jest nim mianowicie rozczarowanie nowoczesnością, antymodernistyczna i swoiście konserwatywna reakcja na kryzys kultury wywołany między innymi negatywnymi skutkami postępu technologicznego i trudnymi do przewidzenia konsekwencjami demokratyzacji w rozwiniętych krajach Zachodu. W Ameryce objawem tego kryzysu było między innymi ożywienie religijne w II połowie XIX w., a w Europie – nagły wzrost zainteresowania ezoteryzmem i tworzenie rozmaitych tajnych i jawnych wspólnot mistycznych i okultystycznych. W obliczu sytuacji, w której, jak głosił nasz Tadeusz Peiper, „zmieniła się skóra świata”, Herbert Phillips Lovecraft oddał się kreowaniu literackich mitów, dystopii, docieraniu do pierwotnych lęków i – choć deklarował bezkompromisowy ateizm – analizie podstaw wiary religijnej i egzegezie sakralnej tajemnicy. Stał dokładnie na przeciwstawnym biegunie kontinuum, którego drugą stronę zajmowały artystyczne eksperymenty i rewolucyjność awangardzistów. Proza Lovecrafta wydaje się manifestacyjnie archaiczna, nad jej stylem czuwa niewątpliwie duch Edgara Allana Poego, ale nie tylko w stylu, bo i w treści mamy tu do czynienia z czytelnym dziedzictwem anglosaskiego romantyzmu. W wydanym teraz tomie „Przyszła na Sarnath zagłada. Opowieści niesamowite i fantastyczne”, w znakomitym przekładzie Macieja Płazy, znajduje się historycznoliteracki esej H.P. Lovecrafta „Nadprzyrodzona groza w literaturze”, gdzie główna część dorobku Poego określana jest jako ta, która „reprezentuje (…) literaturę nadprzyrodzonej grozy w najczystszej formie i przyznaje jej autorowi trwałe, nienaruszalne miejsce bóstwa i źródła całego współczesnego pisarstwa diabolicznego”. Podobną afirmacją darzy autor eseju Mary Shelley jako twórczynię „Frankensteina, czyli współczesnego Prometeusza”, oraz Arthura Machena, sukcesora obojga wymienionych twórców romantycznych. Warto zauważyć, że w zachodnioeuropejskiej refleksji nad historią literatury romantyzm postrzegany jest jako konserwatywna reakcja na konsekwencje rewolucji francuskiej, zaś widomym przejawem tejże reakcji ma być apoteoza irracjonalizmu. Lovecraft pozostaje dziedzicem „gotyckiej” prozy i romantycznej niesamowitości przeciwstawianej klasycystycznemu uwzniośleniu rozumu. Takie konotacje powodują, że współcześnie Lovecraft funkcjonuje trochę jak prekursor New Age’u. Gdy czyta się opowiadania takie jak „Przyszła na Sarnath zagłada”, „Wędrówkę Iranona” czy „Biały Statek” (a więc te utwory, w których autor zawiera mitologiczną wizję początku i końca świata), nie można opędzić się od myśli, że mamy tu do czynienia nie tylko z autorską mitologią, ale i z tchnieniem ezoteryzmu. I nie jest wcale przypadkiem, niezależnie od tego, że sam Lovecraft głośno odżegnywał się od tego typu związków, zestawianie twórczości autora „Zewu Cthulhu” z okultystycznym mistycyzmem Aleistera Crawleya czy pomysłami neognostyków. „Paradoks Lovecrafta” Sam Lovecraft, co często podkreślają jego biografowie i badacze twórczości, czuł się wyznawcą filozoficznego materializmu i ateistą. Dokładniej: „agnostykiem skłaniającym się ku ateizmowi”, jak pisał w jednym z listów. Czy nie wchodzi to w pewien dysonans z tematyką i charakterem jego prozy? Nie wchodziłoby, gdyby autor traktował swoją twórczość jak rodzaj zabawy, puszczał oko do czytelnika albo próbował wyjaśniać niesamowitość „dowodami naturalnymi”, czyli racjonalistycznymi, jak czyniła to w swoich utworach Ann Radcliffe. Tymczasem autor „Zagłady Sarnath” uznawał wątki nadprzyrodzone („niesamowite”) i własne kosmogoniczne mitologie za coś na kształt hipotezy filozoficznej, zaś do zabiegów Ann Radcliffe miał stosunek radykalnie krytyczny. W takiej sytuacji postawa twórcza Lovecrafta kontrastowałaby z jego oficjalnym credo ideologicznym, co przywodzi na myśl odkryty przez Marksa „paradoks Balzaka”. Dla przypomnienia: według Marksa autor cyklu „Komedia ludzka” z przekonania był rojalistą, ale w swoich książkach wyrażał prawdę historyczną i stawał się obiektywnym sojusznikiem rewolucji burżuazyjnej. Lovecraft podobnie: w listach jawił się entuzjastą postępu technologicznego i surowym krytykiem „zabobonu”, chętnie korzystającym z autorytetu nauki, ale w literaturze eksponował przede wszystkim to, co niewyjaśnione i niewyjaśnialne, źródła niesamowitości i grozy umieszczał zaś w alternatywnym kosmosie. Możemy zatem mówić o „paradoksie Lovecrafta”, który – jak się okazuje – wydatnie przyczynił się do popularności amerykańskiego pisarza post mortem. Otóż współcześnie ów Samotnik z Providence, jak nazywają go fani, który przez dekady uchodził za trzeciorzędnego autora pretensjonalnego horroru, funkcjonuje w roli autorytatywnego i radykalnego krytyka zastanej rzeczywistości i głównych tendencji rozwojowych cywilizacji. Jego wyobrażone światy i zaświaty stanowią rodzaj intelektualnego wyzwania, a jednocześnie odczytuje się je jako wyraz głębokiego pesymizmu, co zjednało mu sympatię Michela Houellebecqa, który 10 lat temu zdecydował się wydać nietypowe dla siebie dzieło – esej poświęcony innemu pisarzowi, a właściwie esej o własnej fascynacji innym pisarzem. Książka Houellebecqa „H.P. Lovecraft. Przeciw światu, przeciw życiu” jest wyrazem literackiej fascynacji, ale również (i może przede wszystkim) świetnie napisanym studium o strachu, nienawiści i odrzuceniu. Lovecraft daje zatem satysfakcję dwóm typom odbiorców: tym, którzy uwielbiają doznawać metafizycznej trwogi, i tym, którzy szukają potwierdzenia dla swojego sceptycyzmu w ocenie ogólnego biegu rzeczy. Patron nowej fantastyki Ale jest jeszcze jeden rys tej osobliwej literatury: szczególnego rodzaju antyhumanizm. Albo, mówiąc mniej świętokradczo, odrzucenie antropocentryzmu. Houellebecq sugerował, iż jest to rodzaj skrajnej mizantropii (w tym mieści się też ras