Andrij Bondar o trudnych stosunkach polsko-ukraińskich

Justyna Sobolewska: – Jest pan w Polsce od lutego na stypendium Gaude Polonia, tłumaczył pan opowiadania Sławomira Mrożka. Czy ostatnio odczuł pan zmianę nastawienia wobec Ukraińców? Andrij Bondar: – Mam wrażenie, że przez ostatnie dwa miesiące wali się mój świat. I nie tylko mój. To świat wszystkich ludzi siłą życia czy wyboru rozdartych między Ukrainą a Polską. Jeszcze w kwietniu, pamiętam, mówił pan, że tu, w Polsce, czuje się szczęśliwy… A teraz mam poczucie, że 17 lat mojej pracy translatorskiej leży w gruzach, że nikomu nie była potrzebna. Odczułem pierwszy raz, że coś się w Polsce zmienia, w czerwcu, kiedy zaczęły się mistrzostwa w piłce nożnej. Banalna historia. Siedzieliśmy na Powiślu, oglądaliśmy ze znajomymi Ukraińcami mecz Ukraina-Irlandia Północna. Przechodzili kibice polscy, zobaczyli nas i zaczęli bardzo głośno kibicować Irlandii, patrząc na nas. A ja ich znałem, więc odniosłem wrażenie, że oni to robią specjalnie. Potem słyszałem od znajomych dziennikarzy, że napięcie jest tak duże, że Ukraińcy pracujący w Polsce boją się mówić o złym traktowaniu. W Lublinie para złodziei chciała poderżnąć gardło taksówkarzowi i w radiu powiedziano, że napastnikiem jest „Ukrainiec” i jakiś drugi, ale już po imieniu. Na przejściu granicznym to już jest norma, że do obywateli Ukrainy niektórzy pogranicznicy zwracają się na „ty”. I do tego się przyzwyczailiśmy. Smutne to. W czasie mistrzostw wzrosła ksenofobia? Uważam, że te rzeczy są powiązane. W czasie kiedy rosną nastroje patriotyczne, ludzie są podatni na takie rzeczy, jak resentyment narodowy. Nie wiem, czy to są technologie, czy politycy siedzą w gabinetach i myślą: są mistrzostwa, to możemy podsycić nastroje niechęci do obcych. Społeczeństwo i władza są połączone, to nie jest tak, że władza po prostu narzuca coś społeczeństwu. Jak zobaczyłem, że kibole chodzą w koszulach z żołnierzami wyklętymi, to pomyślałem, że zaraz może nastąpić jakieś zaostrzenie stosunków. To znalazło odzew wśród młodych ludzi, którzy nie mają z historią sprzed 70 lat nic wspólnego, nie pamiętają krzywd. Nagle się okazało, że temat Smoleńska i Wołynia są sposobem na budowanie nowej narracji ofiary. Ofiary, która musi się bronić tu i teraz. To są słupy ideologii pisowskiej. Temat Wołynia pod tym względem stanowi równowagę tematu żydowskiego – z jednej strony jest wina, z drugiej bycie ofiarą. Na Ukrainie mamy podobną narrację: z jednej strony jesteśmy ofiarami, bo Wielki Głód, z drugiej strony jest Wołyń, temat wyparty, o którym wielu ludzi na Ukrainie nie wie i nie chce wiedzieć. Moje społeczeństwo nie wyobraża sobie innej perspektywy niż perspektywa ofiary, z jednej strony, i bohaterstwa w kontekście walki z imperium. Zdarzyło się panu w Polsce być wyzywanym od banderowców? Jadę w autobusie i słyszę, jak kibole krzyczą „Je...ć Banderę”. Cały problem ze stosunkami polsko-ukraińskimi polega na tym, że żadna ze stron nie potrafi zrozumieć drugiej. Ja mogę mówić o stronie ukraińskiej, bo ją znam. Wiem, na czym polegają nasze kompleksy związane z nieakceptacją winy – mówię o Wołyniu – wypartej i zapomnianej przez pokolenia. Ale nawet najbardziej liberalny Polak nie potrafi zrozumieć, że ulica Bandery nie jest formą gloryfikacji UPA i OUN. Andrij Portnow pisał niedawno, że na Ukrainie wielu ludzi, nie zdając sobie sprawy, kim był Bandera i co robił, dało się złapać w pułapkę propagandy. Ukraina jest podzielona w związku ze stosunkiem do Bandery. Polacy nie zdają sobie sprawy, że ta postać jest dla nas dwuznaczna. Polacy mówiący o – rzekomej – „banderyzacji”, nie biorą pod uwagę tego, że cały ten temat przeszłości uległ mitologizacji i że tych symboli używa się w warunkach dzisiejszej wojny z Rosją. I tutaj całkiem się zgadzam z Portnowem. UPA była armią ludu, prostych chłopów, którzy w większości po prostu walczyli o swoją ziemię, bo nie mieli wyboru, zostali między Stalinem i Hitlerem i marzyli, że się uda wywalczyć swoje państwo. Z trzeciej zaś strony była Polska i polska racja stanu na tych samych ziemiach. Nie mieliśmy swojego państwa ani przed wojną, ani po wojnie. Format banderowski jest najostrzejszy, mieliśmy też bardziej inteligentną wersję nacjonalizmu – Melnykowców. A przed wojną istniało całe spektrum życia politycznego Ukraińców. To są skomplikowane sprawy, natomiast teraz widzę ze strony polskiej władzy chęć zbudowania narracji historycznej na pretensjach. To jest bolesne dla Ukrainy, bo my postrzegamy Polskę jako naród bardzo przyjazny. Tak to odbierałam, kiedy byłam we Lwowie. Ale czy teraz nie ma nastrojów antypolskich? W Polsce było w ostatnich latach mnóstwo koncertów zespołów ukraińskich, a teraz nagle pojawiają się na nich bojówki ONR. Kto wydał ten zakaz wjazdu ukraińskiego zespołu? To było skandaliczne. Ja też mógłbym mieć zdjęcie z pomnikiem Bandery, każdy może mieć. Próbowałem tłumaczyć Polakom, ale oni nie potrafią zrozumieć, że mamy aleję Bandery i nie mamy polonofobii, wy też macie bohaterów, których my nie akceptujemy: Piłsudskiego, Dmowskiego. Ta sytuacja jest bolesna, bo wielu Ukraińców jest z Polską związanych. Miałem prababcię i pradziadka, którzy uważali siebie za Polaków, chodzili do kościoła. W Kamieńcu Podolskim nie było konfliktów między Polakami i Ukraińcami, bo te dwa żywioły były splecione ze sobą. We wsi, z której pochodziła moja prababcia, był jeden cmentarz podzielony drogą, na katolickie święta chodziło się na polską część, a na prawosławne – na ukraińską. Po obu stronach mam swoją rodzinę. Inaczej było na Wołyniu, gdzie była większość prawosławnych. Trzeba też pamiętać, że okrucieństwo brało się również z tego, że była to walka bratobójcza o ziemię, podsycana przez nacjonalistów. Nie tylko ja mam wrażenie, że w Polsce teraz historia została stabloidyzowana, stała się częścią walki o pamięć. „Naród zdecyduje, jaka była prawda” – mówiła minister edukacji o Jedwabnem, nie liczą się fakty, tylko populizm. Liczę, że problemy w relacjach polsko-ukraińskich jakoś się rozwiążą. Rozumiem Polaków, którzy mają w rodzinie kogoś, kto doznał krzywdy na Wołyniu, których przodkowie tego doświadczyli. Ale nie możemy patrzeć na historię