Thomas Vinterberg o swoim najnowszym filmie

Janusz Wróblewski: – „Komuna” opowiada o grupie nieznajomych, która w połowie lat 70. ubiegłego wieku zamieszkuje razem w domu odziedziczonym przez jednego z nich. Dzielą się obowiązkami, dziećmi, tworząc otwarty model rodziny. Pan też wychował się w takiej wspólnocie? Thomas Vinterberg: – W komunie spędziłem całą swoją młodość, od siódmego do 19. roku życia. W międzyczasie rodzice postanowili się rozwieść i opuścić wspólnotę. My razem z siostrą zostaliśmy. Wypadając z jednego gniazda, zbudowaliśmy drugie z trzema rodzinami. W Ameryce komuny zakładali hipisi. Hodowało się na wsi warzywa, uprawiało wolny seks i brało narkotyki. Kopenhaska komuna nie przypominała hipisowskiej. Ani sekty wyznaniowej. Tworzyli ją pacyfiści – anarchizujący, wykształceni ludzie o lewicowych poglądach. Decyzje dotyczące regulaminu i zasad postępowania podlegały demokratycznemu głosowaniu. Swoboda obyczajowa nie była aż tak wielka. Twardych narkotyków nie tolerowano. To był szalony, ciepły, fantastyczny czas. Żyliśmy otoczeni nagością, butelkami piwa, niekończącymi się akademickimi dyskusjami, miłością i osobistymi tragediami. Z perspektywy dziecka wyglądało to na nowy wspaniały świat. Najsławniejszym duńskim ośrodkiem kultury alternatywnej była Christiania założona w 1971 r. w Kopenhadze na terenie opuszczonych wojskowych koszar. Mówimy o podobnej grupie? Akcja filmu rozgrywa się w pobliskim Hellerup – północnej dzielnicy Kopenhagi, gdzie spontanicznie powstawały ekscentryczne, inteligenckie grupy samokształceniowe sprzeciwiające się zimnowojennej retoryce i nierównościom społecznym. Ich celem nie było dążenie do wielkich rewolucyjnych zmian, tylko odbudowa zaufania i więzi międzyludzkich na poziomie małej lokalnej wspólnoty, rozumianej jako wolny związek równych ludzi. Można powiedzieć, że byliśmy pionierami, sprawdzaliśmy na własnej skórze liberalno-socjalistyczny projekt. Z perspektywy XXI w. wiadomo, że to się nie mogło udać. Nakręcił pan film, żeby tę utopię wskrzesić, obronić? Benny Holst śpiewa w „Komunie”, że trzeba nauczyć się żyć tak, jakby każdy dzień miał być ostatnim. Może to banał, ale dotyka jakiejś głębszej prawdy. Wszystko się kiedyś kończy – przyjaźnie, bliskie związki, małżeństwa. Wspólnota, w której dorastałem, też zniknęła ponad 20 lat temu. Jest mi z tego powodu bardzo przykro. W mojej głowie wszyscy pozostali młodzi, inteligentni, piękni, a gdy niedawno znów się spotkaliśmy, zobaczyłem smutnych, podstarzałych, oddalonych, lecz bliskich mi ludzi. Pozostał sentyment. W wielu scenach skąpanych w pomarańczowym świetle czuje się tę nostalgię, a nawet naiwność. Odpowiem panu anegdotą usłyszaną od pastora Mikkela Wolda, wybitnego teologa, psychoterapeuty i mentora mojej żony. Historyjka dotyczy Karen Blixen. Przyjaciel ofiarował jej kiedyś starannie zapakowany prezent. Zastrzegł jednak, że może go otworzyć tylko wtedy, gdy poczuje się kompletnie zdołowana lub osiągnie prawdziwy sukces. Blixen podróżowała sporo po świecie, w Nowym Jorku usłyszała od Hemingwaya, że chętnie przyznałby jej prywatnego Nobla. Poczuła się tak szczęśliwa, że otworzyła prezent. W pudełku znajdowała się karteczka z napisem: „Ta chwila nie będzie trwać wiecznie”. Wszystko przemija, więc trzeba umieć się cieszyć drobnymi rzeczami, zwłaszcza tymi najbardziej ulotnymi. Z jakich powodów wasza komuna się rozpadła? Zmieniło się otoczenie, nastawienie. W latach 80. do głosu doszedł indywidualizm. Pamiętam, że symbolem tych zmian stało się dla mnie zdjęcie nowojorskiego urzędnika śmigającego w garniturze do biura na Manhattanie na deskorolce. Kończył się świat oparty na zbiorowej odpowiedzialności i zaufaniu. Opiekuńczość, przyjazny stosunek do otoczenia, obowiązkowość zastąpiła nieskrępowana wolność. Wy wierzyliście w zbiorową mądrość. Teraz żyje się inaczej? Ludzie częściej wybierają samotność. Znam mnóstwo par, które nie mieszkają ze sobą. Każdy goni za pracą i karierą. Zamiast spędzać wolne chwile przy stole z rodziną, wolimy zajmować się sobą, jesteśmy nieobecni. Uprawiamy seks przez telefon albo przez internet. To niszczy głębsze relacje, których nie zastąpi grono znajomych na Facebooku, gdzie obracamy się w kręgu idealnych wersji siebie. Te wirtualne relacje są substytutem tego, czego nie potrafimy zbudować w realu. Dlatego nie ma mnie na Facebooku. Uważam, że to niebezpieczna zabawa. Nic nie zastąpi fizycznego kontaktu z drugim człowiekiem. O tym wszystkim chciałem porozmawiać, przypomnieć w filmie. Pamiętając, by nie generalizować, zwłaszcza w sprawach emocjonalnych. Więcej się wtedy rozmawiało, tańczyło, korzystało z uciech. Z drugiej strony pokazuje pan, że to nie była tylko idylla. Zdarzały się rozmaite momenty. Absurdalne jak bójki, nagłe wyprowadzki, śmierć dzieci. I humorystyczne. Jeden z członków 12-osobowej wspólnoty palił nasze rzeczy, gdy dochodził do wniosku, że robi się przez nie bałagan. Od czwartku do niedzieli każdy wieczór zamieniał się w niekończącą się debatę, podczas której próbowano przy alkoholu szczerze i do bólu omówić bieżące sprawy. Ale pamiętam też sytuacje niezwykłe. Pewnego razu ustalono, że czynsz będzie się płaciło proporcjonalnie do zarobków. Propozycja wyszła od najlepiej zarabiającego, co oznaczało, że ta osoba będzie musiała płacić dwukrotnie więcej. Na tym polegał ówczesny idealizm – wszyscy byli trochę naiwni i wierzyli, że dzięki marzeniom uda się zbudować lepszą przyszłość. Największą cenę za ten eksperyment płaciło najmłodsze pokolenie. W pana filmie to dzieci, dusząc się i nie mogąc znieść cierpienia swoich rodziców, namawiają ich, by dobrowolnie odeszli ze wspólnoty. Lekceważąc wrażliwość dzieci, dorośli nadużywali ich zaufania, popełniali koszmarne błędy. Nieświadomie zrzucali na ich barki zbyt duży ciężar, co zaogniało konflikty. Ja również czułem się wtedy, jakbym był osobą odpowiedzialną za wszystkich. Wymagano ode mnie większej dojrzałości niż teraz. W efekcie jako 12-latek musiałem dokonywać wyborów, które mnie przerastały. Jak wiernie film odzwierciedla tamtą rzeczywistość? Jest fikcją. Kilka lat temu pracowałem w wiedeńskim Burgtheater nad sceniczną wersją „Festen”. Gdy wygadałem się, że mam prawie gotową sztukę o komunie, dyrektor teatru namówił mnie, żebym wypróbował ją z aktorami – bo to najlepszy zespół na świecie. Wchodząc w role, aktorzy nie mogli powstrzymać łez i śmiechu. Ich wzruszenie zachęciło mnie do napisania scenariusza, który odtwarza nie fakty z mojego dzieciństwa tylko zapamiętaną atmosferę. Pierwsza część ilustruje zapał i radość grupy. Druga połowa jest mroczniejsza. Pozbawiając się praktycznie prywatności, poddając intymne sprawy publicznemu głosowaniu, bohaterowie nie zauważają, że sprawy zaszły za daleko, i zaczynają się ranić. Zależało mi, żeby pokazać, jakie są tego konsekwencje. Bez potępiania.