Eugeniusz Rudnik wciąż inspiruje

W swojej rodzinnej wsi, będąc już na emeryturze, uprawiał ziemniaki i bawiło go to niemal tak jak działania muzyczne. Te zresztą lubił nazywać jak twórczość ludową: rzeźbienie w dźwięku, dzierganie, robótki ręczne, wycinanki, wyklejanki, rękodzieło. Do swojej jedynej płyty z materiałem prapremierowym „ERdada”, wydanej dwa lata temu (pierwsze dwie litery to inicjały imienia i nazwiska, określenia dada nie trzeba tłumaczyć), w wydaniu de luxe opakowanym w pudełko od dawnych magnetofonowych taśm studyjnych, dołączył szczególny prezent: „naszyjnik” zrobiony z podsuszonego plasterka ziemniaka nanizanego na ścinek taśmy. Na takich ścinkach pracował całe życie. Również ostatnie utwory powstały w taki właśnie sposób, bez komputerów i samplerów, a tytułowa „ERdada” (poza tym na płycie są dzieła „Dzięcielina pałała”, „Memini tui” i „Elektrowyzwoliny”) została zmontowana w jeden dzień. Przodek didżejów Przez lata we współtworzonym przez niego Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia Rudnik współpracował z kompozytorami, w tym z Krzysztofem Pendereckim, Bogusławem Schaefferem, François-Bernardem Mâche’em i Arnem Nordheimem. Mawiał, że sam również został kompozytorem, ponieważ się nudził, kiedy nie miał „klientów”. Był ceniony w Europie, nagrodzony kilkakrotnie na Międzynarodowym Konkursie Muzyki Elektroakustycznej w Bourges (w tym najwyższą nagrodą Euphonie d’Or). Był też współzdobywcą najwyższej nagrody dla twórców w dziedzinie mediów elektronicznych – Prix Italia za legendarny baletowy film „Gry” z jego muzyką, w reżyserii Grzegorza Lasoty i choreografii Conrada Drzewieckiego. Jego kompozycje były odtwarzane na festiwalach muzyki elektroakustycznej w Bourges, na Berliner Festwochen, na documenta w Kassel, w Centre Pompidou w Paryżu i w wielu innych miejscach. Na Warszawskiej Jesieni – zaledwie dwa razy w latach 70. To mówi wiele o jego ówczesnej pozycji w Polsce. Twórczość Rudnika znali tylko prawdziwi miłośnicy muzyki elektroakustycznej, których wówczas była garstka. Dopiero w 2009 r. z inicjatywy Bolesława Błaszczyka, twórcy filmu dokumentalnego o Rudniku „Gieniu, ratuj!” (szerszej publiczności znanego jako wiolonczelista Grupy MoCarta), Polskie Radio wydało czteropłytowy album poświęcony dziełom swego dawnego pracownika z lat 1959–2002. I wtedy się zaczęło. Albumem zainteresowali się młodzi twórcy i didżeje, odkrywając, że prostymi analogowymi środkami Rudnik osiągał ciekawsze efekty niż osiągane dziś za pomocą komputera. Zaczęła się moda na Rudnika. On sam poczuł się wreszcie spełniony: w 2012 r. na festiwalu Soundedit otrzymał statuetkę Człowieka ze Złotym Uchem, a cała sala śpiewała mu „Sto lat”, ponieważ obchodził właśnie 80. urodziny. Dokumentalno-artystyczny film o nim „15 stron świata” stworzyła wówczas młoda reżyserka Zuzanna Solakiewicz; zdobył nagrody na festiwalu w Locarno i na wrocławskich Nowych Horyzontach. W 2014 r. jego muzyka była wykonywana na Off Festivalu. Wówczas właśnie wyszła wspomniana płyta „ERdada”, a ta sama wytwórnia Requiem Records, która ją wydała, w rok później wypuściła na rynek kolejne eleganckie Rudnikowe cymelium, zwane „kostką Rudnika” (z powodu formy eleganckiego pudełka w kształcie sześcianu): trzy płyty z niepublikowanymi dotąd miniaturami tworzonymi w latach 1975–95, czwarta – z remiksami jego dzieł dokonanymi przez młodych muzyków. Miniatury są króciutkimi zamkniętymi formami, ale mogły stać się również w każdej chwili materiałem roboczym wykorzystanym do muzyki użytkowej, której Rudnik komponował wielkie ilości (w sumie stworzył ponad 300 ilustracji do teatru i filmu, w tym do licznych awangardowych filmów animowanych). Płyta zachwyciła też nieznających wcześniej jego wspaniałej wyobraźni językowej i poczucia humoru samymi tytułami miniatur: „Drezyna żałobna”, „Nie wierz młodzieży na wieży”, „Kaszle na stacji lokomotywa”, „Supertuba konająca”, „Chrapopuki”, „Uparty mors toporny” i paręset innych. Jednym słowem koło osiemdziesiątki Rudnik stał się postacią kultową. Dźwięki nieśliczne Sam czuł się kustoszem dźwięków codziennych, zwyczajnych, pogardzanych. Uważał, że nie ma brzmień brzydkich i ładnych. Lubił – jak opowiadał w filmie „Gieniu, ratuj!” – „dźwięki odrzucone, niegodne, nieśliczne, nieubrane we frak, niecelebrowane w świetle żyrandoli w filharmonii”. Szczególne upodobanie miał do przetwarzania ludzkiego głosu. Bardzo odpowiadało mu piętno człowieka w konstrukcjach dźwiękowych, które tworzył. „Ja chciałem tę elektronikę uczłowieczyć, ocieplić, oswoić” – opowiadał w filmie Zuzanny Solakiewicz. Jednocześnie uciekał od dosłowności. Nigdy – poza ilustracją filmową, także raczej metaforyczną – nie opowiadał fabuł, lecz impresje i odczucia. „Dźwięk głosu człowieczego zdeformowany z natury rzeczy oznacza dramat: że ktoś albo umiera, albo płacze, albo jest bity, albo jęczy, albo krzyczy ze strachu” – mówił również w „15 stronach świata”, ale bywało, że wplątywał głos ludzki w dowcip sytuacyjny. Perlisty śmiech flecistki, nagrany podczas próby do „Aulodii” Pendereckiego, posłużył mu jako element ilustracji baletowych podbojów w „Epitafium dla Don Juana” Conrada Drzewieckiego. Do swoich utworów autonomicznych często wykorzystywał dźwięki odrzucane, nieeleganckie, wycinane pogardliwie z przemówień i wypowiedzi radiowych. Chrząknięcia, stęknięcia, zająknięcia, pojedyncze słowa, których znaczenie zanikało wbudowane w kontekst muzyczny – np. w „Divertimencie” powtarzane zwroty: „no więc właśnie”, „ale”, „nie wie”. Taki zabieg daje jedyny w swoim rodzaju efekt: cień znaczenia pozostaje na tyle, że można nim grać, ale na innej już płaszczyźnie. Był w tych utworach bliski kierunkowi zwanemu poezją dźwiękową, czyli akustycznej formie poezji konkretnej. Ten gatunek był wówczas, w latach 70., zupełnie w Polsce nieznany poza maleńką niszą konkretystów (ale w dziedzinie wizualnej), ze Stanisławem Dróżdżem na czele. Rudnik często gościł na festiwalach Fylkingen w Sztokholmie, poświęconych właśnie tego typu gatunkom, nazywanym skrótowo text-sound compositions. Są to formy pośrednie pomiędzy utworem muzycznym i słuchowiskiem, bardziej lub mniej dosłowne. Polskie lekcje Czysto muzyczne utwory Rudnika miały charakter ludyczny, były wynikiem – jak mawiał – chłopięcej zabawy. Jednak istniał w jego twórczości autonomicznej drugi nurt. Można go na swój sposób przyporządkować do wspomnianych text-sound compositions, sam mawiał o tych dziełach: formy hybrydowe, dźwiękowiska. Tu opowieść, choć wciąż niedosłowna, jednak istnieje. Rudnik był chory na Polskę w podobny sposób jak starszy o kilka lat, a również niedawno zmarły Andrzej Wajda. Z jego doświadczeniem nie mogło być inaczej. Jako chłopiec przeżył wojnę, jako młody człowiek – stalinizm. Studiował łączność w Wojskowej Akademii Technicznej, a na skutek konfliktu z przełożonym, zakończonego rękoczynami „w stanie wskazującym”, poznał też stalinowskie więzienie i – w ramach odpracowywania kary – robotę w kopalni. O swoich barwnych dziejach opowiadał na raty, za komuny – nie wszystkim. Na pytanie, skąd się wziął w Polskim Radiu, odpowiadał, że przypadkiem: przechodził obok siedziby i zamienił parę słów z dozorcą, a akurat szukał pracy.