Co łączy malarstwo polskie i węgierskie

Pretekstów do porównań jest kilka. Przede wszystkim wystawa obejmuje „złoty wiek” malarstwa węgierskiego, a więc lata 1836–1936, które i dla polskiej sztuki były czasem wyjątkowo obfitym. Po drugie, mamy do czynienia z dwoma narodami, które wiele łączyło. Wspólny epizod jagielloński, podobna historyczna pamięć o potędze (ich tysiąclecie przypadało o siedem dekad wcześniej niż nasze), ale i świadomość życia w cieniu potężniejszych sąsiadów, podobne aspiracje do obecności w Europie, ale i do budowania oraz podtrzymywania własnej tożsamości. Oczywiście były też różnice. Wystawę symbolicznie otwiera obraz Karola Marko Starszego „Kobiety przy studni” z 1836 r.; bukoliczna scenka z romantycznymi ruinami, piękną przyrodą i beztroskimi wieśniakami. Węgry korzystały wówczas z ograniczonej autonomii w ramach cesarstwa Habsburgów, Polska zaś lizała rany po powstaniu listopadowym. Kilka dekad później my mieliśmy przeżywać gorycz kolejnej porażki w powstaniu styczniowym, a oni cieszyć się niemal pełną niezależnością w ramach utworzonej w 1867 r. monarchii austro-węgierskiej. I takie też było malarstwo niemal całego XIX w. w obu krajach. U nas z płócien dobiegał tętent kopyt i szczęk szabel. Pielęgnowaliśmy szlacheckie rytuały (polowania, przejażdżki saniami, wojenki), a ku pokrzepieniu serc odbywaliśmy nostalgiczne wycieczki w przeszłość, wspominając chwile największej narodowej chwały – mistrzem gatunku stał się oczywiście Jan Matejko. Tymczasem Węgrzy malowali pejzaże znad Balatonu, ale też z Włoch, dokąd chętnie zapuszczali się w poszukiwaniu inspiracji. Portretowali tzw. prostych ludzi. Bawili się w poszukiwanie niuansów w odtwarzaniu szczegółów przyrody. Uprawiali malarstwo romantyczne i realistyczne. Sporo jest w ekspozycji dzieł tego typu. Sielankowe obrazki Jánosa Jankó, sceny rodzajowe z życia Cyganów Pala Bohma i z gospody Simona Hollósyego, wzruszający „Uchodźcy” Pála Vágó. Tematy z przeszłości Owszem, Węgrzy również sięgali w malarstwie po historię, choć czynili to zupełnie inaczej niż my. Czerpali głównie z odległej przeszłości, początków państwa Stefana I Świętego, bohaterów takich jak Maciej Korwin, Ludwik Węgierski czy Franciszek II Rakoczy. Wyjątki były nieliczne. Na przykład mocno antyhabsburski Viktor Madarász, na wystawie reprezentowany efektowną sceną z austriackiego więzienia. Warto na pewno na chwilę przystanąć przy niedużym, ale pełnym dramatyzmu obrazie z 1869 r. „Aresztowanie Franciszka II Rakoczego na zamku w Nagysaros” Gyuli Benczúra. Mamy tu bowiem połączenie jednego z największych bohaterów narodowych znad Balatonu i największego malarza historycznego Węgier, odpowiednika naszego Jana Matejki. Ale lokalnego Grottgera tu raczej nie znajdziemy. Dla naszych bratanków głównym artystycznym narzędziem podtrzymywania narodowej tożsamości stało się malowanie portretów. To one miały utrwalać pamięć, a także być formą dokumentacji teraźniejszości. Jest na wystawie kilka ciekawych przykładów. Wyśmienite, pełne dumy, ale i ciepła portrety Franciszka Liszta oraz hr. Istvána Széchenyi pędzla Miklósa Barabása czy zbiorowe portrety rodziny Istvána Medgyaszayego namalowane przez Károly Brockyego. Ciekawostką jest wizerunek poety Sándora Petöfiego, którego autorem był Soma Orlai Petrics. Otóż artysta stworzył mnóstwo konterfektów, przedstawiających tego narodowego bohatera w różnych miejscach i sytuacjach. Ten prezentowany w Krakowie odtwarza epizod z pobytu w Mezöberény. Trzeba przyznać, że Węgrzy szybko wypracowali sobie dość silny system instytucji wspierających sztukę. Ich Muzeum Narodowe otworzyło podwoje dla publiczności w 1851 r. Prężnie działało Peszteńskie Towarzystwo Sztuk (zał. w 1839 r.) i Węgierskie Stowarzyszenie Sztuk Pięknych (1861 r.). System, trzeba dodać, po uzyskaniu niepodległości w 1867 r. mocno wspierany przez władze, zarówno samorządowe, jak i centralne. Życie artystyczne więc kwitło, podczas gdy w Polsce pod trzema zaborami artysta mógł liczyć przede wszystkim na hojność prywatnego mecenatu. Stąd nasi twórcy często ruszali szukać szczęścia w innych krajach (Niemcy, Francja, Włochy), a Węgrzy po studiach w Wiedniu lub Monachium dość chętnie wracali do kraju. Przy tym dorobili się Węgrzy jednej oryginalnej instytucji, w Polsce praktycznie nieznanej. To tzw. kolonie artystów. Przykład dała Francja słynnymi skupiskami malarzy w Barbizon, Argenteuil czy Pont Aven. Madziarzy pierwszą kolonię zawiązali w Nagybánya (dziś Baia Mare w Rumunii), gdzie od 1896 r. regularnie odbywały się malarskie warsztaty, zaś na miejscu osiadła na dłużej spora grupa twórców. Później utworzyło się kilka dalszych środowisk, m.in. w Szolnok i Gödöllö. Warto o nich pamiętać, bo stały się rozsadnikami nowych idei, miejscami, gdzie próbowano najszybciej przeszczepiać artystyczne nowinki i izmy podpatrzone w Paryżu. My praktycznie pierwszej kolonii artystycznej doczekaliśmy się w latach 20. XX w. w Kazimierzu nad Wisłą, ale estetycznie była ona raczej zwrócona ku przeszłości aniżeli ku przyszłości (Bractwo św. Łukasza). Im dalej zapuszczamy się w dwie pierwsze dekady XX w., tym bardziej to, co oglądamy, przypomina nam sztukę dobrze znaną znad Wisły. To były czasy, gdy twórcy węgierscy i polscy zgodnie zapatrzeni byli na Paryż, choć nasi artyści częściej osiadali w stolicy Francji na stałe. Sztukę obu krajów zaczynają po kolei przenikać światowe nowinki: naturalizm, impresjonizm, fowizm, nabizm, w końcu także ciągoty neoklasycystyczne. I oto rzecz ciekawa: polityczna sytuacja obu narodów po pierwszej wojnie światowej zasadniczo się odmienia. My zyskujemy niepodległość, a Węgrzy przegrywają wojnę oraz tracą na rzecz sąsiadów sporą część kraju. Ale sztuka jest już wówczas zjawiskiem tak bardzo międzynarodowym, tak wyemancypowanym od historycznych kontekstów, że w malarstwie owe fakty praktycznie niczego nie zmieniają. Owszem, niemała grupka węgierskich twórców decyduje się po 1920 r. pozostać na stałe za granicą (głównie w Paryżu), ale z analizy dzieł trudno już cokolwiek wnioskować o politycznych kontekstach. Du