Kawiarnia literacka

Do Moskwy jeżdżę zwykle zimą, na przełomie listopada i grudnia, zwiedzając przy okazji targi książki lepszego sortu, które od kilkunastu lat odbywają się w Centralnym Domu Chudożnika, tuż koło nowej Trietjakowki. Lubię to miasto i nie lubię, tańczę z nim toksyczne tango: wracam, uciekam, tęsknię, wracam. W roku 2016 też tam byłam. Kiedy samolot wylądował, w mieście było jeszcze widno, mróz minus dziesięć i trochę śniegu. Kominy wyrzucały kłęby trującego dymu, pod nogami mlaskał mokry brud jak w filmie Sokurowa „Trudno być bogiem”, a przez ten dym i przez to błoto frunęły młode moskwiczanki w płaszczykach do kolan, wysokich botkach i zawiązanych po rosyjsku chustkach. To właśnie wtedy powieść Juliana Barnesa „Zgiełk czasu” wyszła w przekładzie na język Puszkina, Barnes przybył na spotkanie z rosyjską publicznością, a ja poszłam na spotkanie z nim. Był bardzo interesujący i dopracowany jako forma: biała koszula i wełniana kamizelka, ptasia twarz, odrzucone do tyłu półdługie srebrzyste włosy. Drobnokościsty, smukły i bardzo skupiony, błyszczał pośrodku wypełnionego do ostatniego miejsca amfiteatru jak perła w muszli – przybysz z lepszego, względnie bezpiecznego świata, gdzie ostatnim tyranem był Cromwell. Patrzyłam, jak umiejętnie stara się przypodobać publiczności, wypytuje o muzyczne gusty Putina, opowiada o brytyjsko-rosyjskim powinowactwie dusz. Uwodzi. Sprzedaje. Pojawiło się we mnie jakieś rozczarowanie – nie tyle Barnesem, ile merkantylną formułą bycia pisarzem, która stała się dzisiaj normą. Nagle ktoś zapytał, jak długo trzeba studiować rosyjskie realia, żeby napisać książkę w nich osadzoną? Na co Barnes odpowiedział: „Całe lata dochodziłem do wiedzy, ile szczegółów potrzeba, żeby wywołać wrażenie, że się zna temat”. Żeby wywołać wrażenie! To była odpowiedź iluzjonisty. Kiedy później przeczytałam „Zgiełk czasu”, doceniłam mistrza: iluzja była doskonała. Ale też zrozumiałam, że tamta grudniowa rozmowa ślizgała się po powierzchni jak łyżwiarz w Parku Gorkiego i ani przez chwilę nie dotknęła najważniejszego. Bo o czym właściwie jest ta książka? Najprostsza odpowiedź brzmi: o Dymitrze Szostakowiczu. Trochę dokładniejsza: o tym, jak za Stalina i Chruszczowa Rosja zabijała swojego flagowego kompozytora, na raty łamiąc mu kręgosłup. Już samo to by wystarczyło, żeby zetrzeć uśmiech z zapatrzonych w Barnesa twarzy, okazałoby się bowiem, że ofiar komunistycznych represji należy szukać nie tylko wśród łagierników i rozstrzelanych, ale wśród wszystkich poddanych reżimu, nie wyłączając tych najbardziej uprzywilejowanych. A wtedy należałoby również się zastanowić, co się z tą krwawą miazgą zwaną radzieckim społeczeństwem później stało, gdzie się podział tamten zwierzęcy strach i tamto niekończące się upokorzenie, skoro w przyrodzie nic nie ginie. Ale „Zgiełk czasu” oczywiście jest czymś więcej, nie na darmo wyszedł spod ręki iluzjonisty. Tytuł pożyczył sobie Barnes z autobiograficznej prozy Mandelsztama, która – jako „Zgiełk czasu” właśnie – ukazała się po polsku w znakomitym przekładzie Ryszarda Przybylskiego dopiero na początku lat 90., wcześniej zatrzymana przez cenzurę. To ta niewielka książeczka z 1925 r. jest punktem odniesienia dla powieści o Szostakowiczu, a nie „Zniewolony umysł” Miłosza, o którym Siergiej Kowaliow powiedział w rozmowie z Markiem Radziwonem: „To celny psychologiczny opis tego, co dzieje się z ludźmi poddanymi totalitarnej opresji. Jest to jednak opis waszego świata i waszego losu, on nie bardzo pasuje do nas, obywateli radzieckich”. Barnes, jak się zdaje, doskonale to rozumiał. Tym dwóm „Zgiełkom czasu” warto by było przyjrzeć się dokładniej i pewnie kiedyś to zrobię, tutaj poprzestanę na zbieżnościach najbardziej oczywistych: tak u Mandelsztama, jak u Barnesa artysta destyluje zgiełk czasu, zamieniając go w szept historii, czyli sztukę