Mikalojus Čiurlionis: ile Polaka w litewskim wieszczu

Wystawa otwarta niedawno w Białostockim Ośrodku Kultury jest dość skromna, ale daje okazję, by zagłębić się w świat wyobraźni nietuzinkowego artysty. Mikalojus Konstantinas Čiurlionis przeszedł drogę od cudownego dziecka, przez Polaka z przypadku i Litwina z wyboru, po narodowego wieszcza, zapomnianego wizjonera, dyskusyjnego prekursora i wreszcie postaci tragicznej. Bo zmarł, mając zaledwie 36 lat, w 1911 r. Litwin? Polak? Oczywiście Litwin – z ojca i z matki. Wprawdzie w domu rozmawiano po polsku, ale to było typowe dla rodzin ze społecznymi ambicjami. A Čiurlionisowie, choć ubodzy, takie aspiracje mieli. Rzecz w tym, że Polska była w życiu Mikalojusa obecna od dzieciństwa. Począwszy od faktu, że jego muzyczne uzdolnienia odkrył hrabia Mikołaj Ogiński, ściągnął na swój dwór w Płungianach, dał zatrudnienie w książęcej orkiestrze, a następnie finansował dalsze studia w Lipsku. Następnie 19-letni muzyk rozpoczął studia w Warszawskim Instytucie Muzycznym (1894–99) oraz w Szkole Sztuk Pięknych (1904–06). W Warszawie miał licznych przyjaciół. Jego mistrzami byli Ferdynand Ruszczyc i Kazimierz Stabrowski, znał Bolesława Leśmiana i Zenona Przesmyckiego, czytywał Słowackiego i Mickiewicza. W 1901 r. zapewniał w liście do przyjaciela Mariana Markiewicza: „My powinniśmy być dumni, że jesteśmy Polakami”. Praktycznie do końca życia pisał (a zapewne i myślał) po polsku. W Polsce też zmarł. Faktem jest jednak i to, że poza metryką z Litwą połączyło go w pewnym momencie także i serce. W 1907 r. na dwa lata przeprowadził się do Wilna, gdzie mocno zaangażował się w działania budzące narodową tożsamość. „Znasz ruch litewski? – pisał do brata. – Ja zamierzam całą swoją przeszłą i przyszłą pracę poświęcić Litwie”. Z zapałem neofity włączył się w badanie i upowszechnianie ludowej kultury Litwy. Skąd ta zmiana? Uważa się, że mimo głębokiego osadzenia w kulturze polskiej cały czas czuł się z racji swego pochodzenia nie do końca akceptowany, zaś czarę goryczy przelał brak zgody na publiczne wykonanie jego symfonii „W lesie”, uzasadniony w pewnym momencie tym, że nie jest Polakiem. Duży wpływ na narodowe samookreślenie się Čiurlionisa miała też zapewne Sofija Kymantaitè, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, dziennikarka, początkowo przyjaciółka i wileńska współpracownica, a w końcu także żona. Polska ma dużą słabość do Čiurlionisa. W ostatnich dwu dekadach jego dorobek pokazano na dwóch wielkich wystawach: w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie. A także na kilku mniejszych, jak choćby obecnie w Białymstoku. Nie mieliśmy ambicji „zawłaszczenia” artysty i jeżeli już ktoś miał problem z dwunarodowością Čiurlionisa, to sami Litwini. Szczególnie że postanowili uczynić z niego narodowego bohatera. Wieszcz Artysta nie doczekał niepodległości Litwy, ale dla młodego państwa, które powstało w 1918 r., był jak dar niebios. Litwa potrzebowała symboli i postaci, wokół których można by budować narodową tożsamość, dumę, samoidentyfikację. A w obszarze kultury Čiurlionis praktycznie nie miał konkurencji. Tym bardziej że wkrótce po jego śmierci żona przekazała całą jego spuściznę organizacji „Rota Čiurlionisa”. Nic więc dziwnego, że już w trzy lata po uzyskaniu niepodległości powołano w Kownie do życia Galerię Čiurlionisa z czasem zamienioną w muzeum jego imienia. Konsekwentnie rozwijana narracja mówiła o „artyście narodowym, który ucieleśnia najlepsze cechy narodu litewskiego”. Wszelkie wątki polskie oczywiście najchętniej wymazano by z jego życiorysu, ale co by wówczas pozostało? Przyjęto więc raczej strategię bagatelizowania, przy równoczesnym podkreślaniu jego wielkich zasług dla kształtowania się współczesnej kultury młodego państwa. Ułatwił to sam Čiurlionis jeszcze za życia, lansując tezę o „litewskim stylu” w muzyce i sztuce, jego korzeni szukając w wiejskich rzeźbach z drewna, ceramice, tkaninach. O ile młoda państwowość litewska przykroiła twórcę do ram narodowych, o tyle nastały po niej reżim sowiecki miał na Čiurlionisa własny pomysł. Początkowo polegał on na izolowaniu dorobku artysty od międzynarodowej sceny i krytykowaniu jego dorobku z paragrafu formalizm, dekadentyzm i mistycyzm. Z czasem jednak podjęto próbę zaadaptowania twórcy i zbudowania jego wizerunku jako internacjonalisty, bliskiego socjalizmowi, wrażliwego na dolę ludu. W 1975 r. zorganizowano nawet wielką wystawę prac Čiurlionisa w Galerii Trietiakowskiej, gdzie przedstawiono go jako syna Związku Radzieckiego. Dopiero po ponownym odzyskaniu przez Litwę niepodległości rozpoczęło się oczyszczanie jego postaci z ideologicznych naleciałości. Człowiek renesansu Čiurlionis zaczynał od muzyki. I to efektownie, bo mając 14 lat grał już na flecie we wspomnianej orkiestrze dworskiej Ogińskiego. Jego twórcza aktywność obejmuje niewiele ponad 10 lat. A zdążył w tym czasie skomponować ponad 400 utworów, w tym dwa poematy symfoniczne i kwartety smyczkowe. Namalował około 300 obrazów. Pisał wiersze i poematy prozą, pozostawił po sobie ponad 250 listów. Z powodzeniem próbował fotografować. W Białymstoku pokazano kilkadziesiąt jego zdjęć zrobionych podczas podróży nad Morze Czarne i trzeba przyznać, że świadczą o niepospolitej umiejętności budowania kadrów, utrwalania nastrojów, wyczucia kompozycji. A do tego zajmowały go terenowe badania etnograficzne, organizował wystawy sztuki litewskiej, prowadził chóry. Prekursor Dyskusję o prekursorskiej roli Čiurlionisa w sztuce sprowokował historyk sztuki Alexis Rannit, który w 1949 r. postawił tezę, że twórca był prekursorem surrealizmu, malarstwa metaforycznego i abstrakcji. Opinia wywołała pewne poruszenie, ale na jej rzetelną weryfikację szans nie było, jako że przez kolejne dekady nie było praktycznie dostępu do zgromadzonej w Kownie spuścizny. Ciekawe, że jeszcze w 1985 r. Rosjanie nie zgodzili się na wypożyczenie trzech obrazów artysty na wystawę „Futurismo e futurismi” w weneckim Palazzo Grassi – organizatorzy ekspozycji utarli wtedy nosa odmawiającym, wystawiając reprodukcje. Praktycznie dopiero w ostatniej dekadzie XX w. i w kolejnych latach Čiurlionis zaczął bywać na salonach światowej sztuki. I to nie byle gdzie. Monograficzne wystawy jego dorobku zorganizowano m.in. w Musée D’Orsay w Paryżu, w