Berlinale: Małgorzata Szumowska znów nagrodzona

Szumowska wyjątkowo celnie wpisała się w gorącą atmosferę 68. edycji berlińskiej imprezy, próbującej nakreślić mapę największych problemów współczesnego świata. Wystawianie rachunków kolonialnym reżimom za lata zbrodni i prześladowań, strach przed rządami prawicowych populistów, nierówności społeczne, nowy model rodziny – to tylko niektóre z wątków podejmowanych przez filmowców. Na ich tle bezkompromisowa „Twarz” okazała się zdumiewająco świeżym głosem. Mimo że dotyczy prowincji i naszych kompleksów, film został dość ciepło przyjęty – choć pojawiły się zarzuty, że idzie za daleko, przedstawia lokalną społeczność w zbyt czarnych barwach. Szumowska za bardzo kierowała się gniewem, pokazując polską wieś jako małostkowych bigotów i bandę niewykształconych prymitywów – uznał recenzent „Variety”. Z „Twarzą” spory kłopot będzie miała też nasza prawica. Już w pierwszej prowokacyjnej scenie niesympatyczni rodacy biorą udział w upokarzającym wyścigu golasów po supermarkecie, gdzie rozebrawszy się do majtek, wyrywają sobie z rąk wymarzony telewizor z wyprzedaży. Później poczucie zawstydzenia tylko rośnie. Oglądamy m.in. zagrodę z dziećmi zabawiającymi się obciętą głową świni. Pogrzeb, na którym matka z synem i szwagrem biją się i kłócą o spadek po zmarłym. Księdza ukradkiem wsypującego do kieszeni pieniądze z tacy. Obrazki niczym z Mrożka albo z Barei prowadzą wprost do pytań o wartości, z jakimi chcemy się dzisiaj identyfikować i z czym jako wspólnota mamy największy problem. Nic tu nie zaspokaja narodowej dumy, raczej odsłania żałosne oblicze obłudy „moherowego ciemnogrodu” i poprzez wstrząs gwałtownie próbuje wybudzić z gnuśnego samozadowolenia. Szumowska nie szkaluje rodaków. Ukazuje Polskę w krzywym zwierciadle. Interesuje ją duchowy wymiar dysfunkcjonalnej wspólnoty. Szczególnie nietolerancja. Fabuła nawiązuje do autentycznych wydarzeń z maja 2013 r. W zakładzie budowlanym w Stanowicach maszyna do cięcia kostki brukowej amputowała twarz Grzegorzowi Galasińskiemu. Chłopak dopiero co wrócił z Irlandii, aby po śmierci ojca pomagać matce w rodzinnym Niemilu, małej wsi na Dolnym Śląsku. Galasiński został pierwszym Polakiem, któremu przeszczepiono twarz. Zakończonej sukcesem, pionierskiej operacji, trwającej 27 godzin, dokonał 14-osobowy zespół lekarzy z Instytutu Onkologii w Gliwicach. Dawcą był Sławomir Banach, mężczyzna z drugiego końca kraju. Oprócz twarzy Banacha jego matka wyraziła również zgodę na transplantację serca, nerek oraz wątroby syna. To piękny przykład ofiary. Dla reżyserki – alegoria, bolesna baśń o rasistowskich uprzedzeniach i bezduszności. Istotą filmu nie jest sam zabieg ani skomplikowany proces rehabilitacji. Chodzi o tożsamość. Kim jest człowiek? Jaką rolę w procesie identyfikacji pełni ciało? Golasiński swój nowy wygląd zaakceptował od razu. Patrząc w lustro, podnosił pewnie kciuk do góry. Grający go Mateusz Kościukiewicz zaklina w filmie swoje lustrzane odbicie, szepcząc: „to ja”. Nie ma w tym negacji, co najwyżej lekko wyczuwalne zdziwienie. Wygląd go nie przeraża, za to – jak w „Upiorze w operze” – staje się problemem dla innych. Właściwym tematem filmu Szumowskiej jest obcość. Wykluczenie. Polska z jej prowincjonalnym stygmatyzowaniem inności, wszystkiego, co odbiega od usankcjonowanej przez obyczaj „normy”. – Nie mogłam użyć figury imigranta, gdyż w Polsce, odmawiającej przyjmowania uchodźców, właściwie ich nie ma. Posłużyłam się więc moim bohaterem jako alegorią odrzucenia – dopowiada reżyserka. W „Twarzy” odpowiedzialność za to, jak jest, ponosi ultrakonserwatywny Kościół katolicki z jego fałszywym ekumenizmem, triumfalizmem, galopującą hipokryzją, zaściankową mentalnością. Szumowska bezbłędnie punktuje najsłabsze ogniwa infantylnej religijności. Film „Twarz” zachowuje filozoficzno-psychologiczną powagę, ale utrzymany jest w tonacji prześmiewczej, wręcz szyderczej. Wzmacnia to osadzenie akcji w Świebodzinie, gdzie nad miasteczkiem góruje, wzniesiony kosztem prawie 10 mln zł, monumentalny pomnik Jezusa Króla – wyższy niż 38-metrowa statua Chrystusa Zbawiciela w Rio de Janeiro. Groteskowe spięcie małości ludzkich poczynań i niepohamowanych ambicji hierarchów symbolizuje w filmie właśnie budowa tego pomnika. – „Twarz” jest bardziej wyrazista niż wcześniejsze moje filmy, które także zawierały sporą dawkę krytycyzmu pod adresem kleru – przyznaje reżyserka, dodając, że zależało jej na wpuszczeniu trochę świeżego powietrza. Śmiech to dystans, działa ożywczo. – Mam wrażenie, że bardzo potrzebujemy takiej perspektywy, szczególnie teraz, gdy rośnie napięcie wokół Polski, gdy jesteśmy jako społeczeństwo mocno podzieleni i mamy coraz gorszą opinię na świecie. To wszystko bardzo mnie boli, budzi mój sprzeciw. Dlatego wybrałam czarny humor. Berlin chwali się, że mając wizerunek najbardziej upolitycznionego festiwalu, jest najbardziej otwartą imprezą filmową na świecie. W tym roku uczestniczyło w niej 330 tys. widzów. Oprócz tysięcy pokazów odbywały się też liczne panele dyskusyjne. Na jednym z nich, poświęconym europejskiej odpowiedzi na akcję #MeToo, wytknięto organizatorom niekonsekwencje. Oficjalnie festiwal potępia wszelkie przejawy przemocy oraz molestowania seksualnego, z drugiej strony promuje twórców, na których ciążą takie zarzuty. Np. koreańskiego reżysera Kim Ki-duka, goszczonego w stolicy Niemiec z okazji premiery „The Time of Humans”. Kilka tygodni temu został oskarżony o pobicie jednej z aktorek na planie horroru „Moebius”. Reżyser na konferencji prasowej wszystkiemu zaprzeczył. Uczestniczki panelu, z Małgorzatą Szumowską na czele,