Kawiarnia literacka: Piotr Paziński

„Zewnętrznie miasteczko wcale się nie zmieniło, tylko brakuje tych ośmiu tysięcy Żydów” – to zdanie, wplecione w opis Łukowa Anno Domini 1946, mogłoby posłużyć za motto dla zbioru reportaży Mordechaja Canina. Czyż nie tak wyglądały wtedy polskie miasteczka? Pozbawione większej części dawnych mieszkańców – Żydów wymordowanych w Akcji Reinhardt – zaraz po wojnie zdawały się czymś z pogranicza jawy i sennego koszmaru. Na poły wymarłe, unurzane we krwi i w łzach ludzi prowadzonych na śmierć, wyglądały jak opuszczone cmentarze. „Myślałem – opowiadał Canin w jednym z tekstów, które złożyły się na wydany właśnie po polsku tom „Przez ruiny i zgliszcza” (przeł. Monika Adamczyk-Garbowska, wyd. Nisza) – że po tym, jak pierwszy raz zobaczyłem zgładzone żydowskie miasteczko, nic już mną nie wstrząśnie. (...) Ale kiedy przyjeżdżałem do kolejnego opustoszałego i zdewastowanego miasteczka – miałem to samo poczucie – że kończy się świat i że nie mam już siły patrzeć na tę wstrząsającą, tę bezbrzeżną pustkę po dawnym żydowskim świecie”. Canin był przed wojną wziętym dziennikarzem prasy żydowskiej. We wrześniu 1939 walczył z Niemcami, po kapitulacji zbiegł na Litwę, skąd wydostał się, dzięki wizie konsula Sugihary, do Japonii, następnie do Chin i wreszcie do brytyjskiej Palestyny. Tam pozostał, do końca długiego życia trudniąc się dziennikarstwem w języku jidysz – co lokowało go na uboczu izraelskiej rzeczywistości społeczno-kulturalnej i zdecydowało o słabej recepcji reportaży. Do Polski jeździł jako wysłannik nowojorskiego „Forwerts”, sztandarowej gazety języka jidysz. Gnała go ciekawość i poczucie misji: sprawdzić, co się stało z polskimi Żydami i pokazać to światu. Miał warsztat reportera i drapieżne pióro felietonisty, znał kraj, język, realia. Okazało się, że równie doskonale radzi sobie z opisem pustki... Swoje podróże Canin odbywał w latach 1946–47. Zaczął w Warszawie, jeździł po wschodniej i centralnej Polsce. Szkicował dzieje miejscowości, zapisywał historie niemieckich „akcji” i szukał żydowskich śladów: pustych bożnic, zdewastowanych cmentarzy, wyrzuconych na śmietnik ksiąg religijnych. Odwiedził miejsca po obozach zagłady. Relacjonował wprawdzie próby odbudowy żydowskiego życia w większych ośrodkach, ale głównie interesowała go przeszłość. Drążyło poczucie winy, że wyjechał na czas i ocalał, gdy prawie wszyscy zginęli. Powojenna codzienność go nie obchodziła. Polska – rzecz dla polskiego czytelnika na pewno nieprzyjemna – stała się cmentarzem, pożydowską pustynią, ziemią, na której nic dobrego się nie wydarzy, cóż więc można o niej mówić? Zresztą z Polski w końcu Canina wyrzucono, i to wskutek donosów Centralnej Komisji Żydów. Od ocalałych Żydów ludowa władza wymagała lojalności i konstruktywnego udziału w odbudowie kraju. Na opłakiwanie zamordowanych i mówienie o polskim udziale w Zagładzie patrzono niechętnie... Ubrany w angielski garnitur, z dobrym wyglądem (rzecz i po wojnie dla Żyda niebagatelna), po polsku mówiący bez akcentu, udawał Polaka z Londynu albo Anglika. Kamuflaż sprawiał, że mieszkańcom odwiedzanych miasteczek chętniej rozwiązywały się języki. Mówili więc: o szmalcownikach, przypadkach kolaboracji i współuczestnictwa w niemieckich „akcjach”, o nierzadkiej satysfakcji, że Niemcy mordują Żydów, o rabunku i recyklingu „pożydowskiego”, o wykopkach w Treblince i Bełżcu w poszukiwaniu