Złóż sobie noblistę
Recenzja książki: Marek Górlikowski, „Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój”
Wbrew powszechnym mniemaniom budowa bomby atomowej jest prosta jak konstrukcja temperówki. Pozostaje jednak kolosalnym wyzwaniem inżynieryjnym – i dlatego żyjemy w okresie względnego pokoju, między drugą a trzecią wojną światową. Podobnie jest z budową biografii. Niby wiadomo, z czego składa się człowiek, niby wszędzie już można polecieć, „zapytać FBI”, skopiować z archiwów, ale osiągnąć masę krytyczną, sprawić, by słowo stało się ciałem? Wyzwanie.
Z jednej strony „Noblista z Nowolipek” Marka Górlikowskiego to książka udana, rzetelna. Autor przypomina postać w sposób skandaliczny przesuniętą w obszar zapomnienia lub wyparcia. Urodzony w 1908 r. Józef Rotblat, wybitny polski fizyk pochodzenia żydowskiego, brał udział w Projekcie Manhattan, później jednak m.in. z Albertem Einsteinem i Bertrandem Russellem założył ruch Pugwash dążący do eliminacji arsenału, który sam współtworzył. W 1995 r. dostał za to Pokojową Nagrodę Nobla. Z drugiej strony to biografia frustrująca. Trudno się oprzeć wrażeniu, że zanim jeszcze autor złożył swojego bohatera w całość, już poddał go dekonstrukcji, rozłożył na części pierwsze – do popularnej ostatnio formy zestawu „zrób to sam”. To prawda, motywacje Rotblata nie zawsze były zapewne krystalicznie jednoznaczne, a działania Pugwash wzbudzały kontrowersje (której organizacji nie wzbudzają?). Mimo to postać Rotblata na tle epoki rysowała się spójna i charyzmatyczna, zaś Pugwash miał stabilizujący wpływ na przebieg całego ubiegłego stulecia. U Górlikowskiego tragicznie uwikłany w historię Rotblat rozsypuje się natomiast na serie nierzadko zdawkowych wspomnień, a Pugwash zostaje po części zdyskredytowany. W przygotowaniu jest inna książka o Rotblacie, podejmująca ryzyko scalenia postaci, odszukania jej egzystencjalnego rdzenia. Będzie więc wybór.
Marek Górlikowski, Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój, Znak, Kraków 2018, s. 480