Rozmowa z Julitą Wójcik

Piotr Sarzyński: – I pomyśleć, że mogłaby pani teraz projektować wielkie pomniki. Julita Wójcik: – Nie mogłabym. Domyślam się, że to aluzja do moich studiów. Ostatnio wiele osób dziwi się, że skończyłam studia na ASP w Gdańsku na klasycznym wydziale rzeźby u prof. Franciszka Duszeńki – autora monumentalnych, martyrologicznych założeń pomnikowych, formalnie bardzo pięknych. Ale już podczas studiów miałam sporo wątpliwości, czy odpowiada mi tradycyjna droga artystyczna typu: tworzę rzeźby w pracowni, wstawiam je do galerii, odbywa się wernisaż z przemówieniami itd. Zawsze bardziej interesowało mnie eksperymentowanie. Na początku eksperymentowanie z formą, później z galerią, instytucją, a następnie z przestrzenią publiczną. We wszelkich pani biografiach jest zastanawiająca luka; studia ukończone w 1997 r., a pierwsza wystawa – w 2000. Rzeczywiście, był to czas, w którym w zaciszu domowym dokonywałam przewartościowania. Dużo szydełkowałam, szukając rozwiązań na to, jak tworzyć sztukę, która byłaby potrzebna. W tym okresie zatrudniłam się także na etacie, aby sprawdzić, jak to jest. Pracowałam w Teatrze Muzycznym w Gdyni na stanowisku plastyka. To było dla mnie zupełnie nowe doświadczenie. Projektowałam druki zaproszeń, plakaty, afisze. Zajmowałam się składem komputerowym tekstów. Słowem, opakowywałam produkt, jakim był spektakl. Po trzech latach powiedziałam dyrektorowi: „Gdy mnie pan zatrudniał, nie wiedziałam, co chcę robić w sztuce. Teraz już wiem i nie mam czasu na pracę w teatrze”. Pewne umiejętności wyniesione z tamtego okresu przydają mi się do dziś. Na przykład zawsze bardzo dbam o zaproszenia czy wizualizacje moich prac. I okazały się też ciekawe dla innych. Błyskawicznie trafiła pani do stołecznej Zachęty. Od jesieni 1999 r. do wiosny 2000 r. wspólnie z Pauliną Ołowską przygotowywałyśmy w prywatnym mieszkaniu w Sopocie projekt „Marzenie prowincjonalnej dziewczyny”. W tym samym roku przez całe lato prowadziłam „Mój ogród” – starannie i codziennie pielęgnowane 16 m kw. z kwiatami i warzywami, które znajdowały się na trawniku rozdzielającym dwa pasy ulicy w Gdyni. Jesienią wywiesiłam „Pranie” w klubie Mózg w Bydgoszczy. Myślę, że te prace sprawiły, iż Hanna Wróblewska zaprosiła mnie do Małego Salonu Zachęty. I od razu mały skandal: ziemniaki obierane w szacownej instytucji kultury. Zderzenie szacownej instytucji z codziennością. Skandal nakręciły media już po zakończeniu akcji. Samo „Obieranie ziemniaków” przebiegało spokojnie i planowo. Część widzów włączyła się do pracy i rozmawialiśmy, głównie o sposobach obierania ziemniaków. Tą akcją zdjęłam artystę z piedestału, usadowiłam się pomiędzy widzami, proponując im znane z codzienności zajęcie. Wybór był celowy, gdyż zarówno artysta zdjął garnitur i włożył fartuch, jak i widzowie pozbyli się sztywności przebywania w galerii, by wreszcie móc rozpocząć dialog. Dla wielu osób „Obieranie ziemniaków” do dziś uchodzi za symbol psucia sztuki. Wiem, wiem, usłyszałam to nawet kilka razy w kuluarach podczas gali rozdania Paszportów POLITYKI. Może tak denerwuje fakt, że tą pracą postanowiłam pozbyć się patosu towarzyszącego zarówno artyście, jak i instytucji. Sądzę, że problem z odbiorem tej pracy bierze się stąd, że była to akcja – forma eksperymentu. Gdybym namalowała obraz obierającej ziemniaki albo zrobiła rzeźbę, nikt nie miałby z tym problemu. To w takim razie, co składa się na pani warsztat artystyczny? Obserwowanie rzeczywistości i reagowanie na nią. A jest pani artystką, bo… Dostrzegam rzeczy w innym świetle, wychodzę poza utarte szlaki, poza reguły i rutynę. Przyglądam się światu nieco z boku, odkrywam nowe perspektywy i się nimi dzielę z odbiorcami. W trakcie jednej z moich akcji rozmawiałam z widzem uczestnikiem, który był fizykiem. Okazało się, że patrząc na miasto, zwracamy uwagę na zupełnie różne elementy. A gdybym rozmawiała z chemikami lub przyrodnikami, to okazałoby się, że oni dostrzegaliby jeszcze coś innego. Nasuwa się analogia między „Obieraniem ziemniaków” a „Piramidą zwierząt” Katarzyny Kozyry. Przychodzi mi do głowy jeszcze jedno symboliczne porównanie. Pod koniec 2000 r. medialna burza przetoczyła się przez Zachętę dwukrotnie – gdy Maurizio Catellan wystawił rzeźbę papieża przygniecionego meteorem i gdy Piotr Uklański wystawił pracę „Naziści”. Kilka miesięcy później było zamieszanie wokół mojego „Obierania ziemniaków”. I oto w 2012 r. całą trójką znów pojawiliśmy się w Warszawie. Catellan – z wystawą w CSW Zamek Ujazdowski, Uklański – z wystawą w Zachęcie i ja – z Tęczą i Paszportem POLITYKI. Historia zatoczyła koło, ale teraz obyło się już bez aury skandalu. Na pewno dokonała się jakaś zmiana w społecznym odbiorze sztuki. Skoro pani wywołała Tęczę, to przy niej pozostańmy. Tu kolejne skojarzenie – z Joanną Rajkowską i jej Palmą. Czasami słyszę – żartem – że bez Palmy i bez Tęczy przyjezdni by się w stolicy pogubili. Bo obie stoją na dwóch najważniejszych osiach komunikacyjnych Warszawy. Nigdy wcześniej nie powtarzała pani swoich prac czy akcji. Tymczasem Tęcze były aż trzy. Pierwsza stanęła w Wigrach w 2010 r. przy pokamedulskim klasztorze. Druga pojawiła się rok później w Brukseli, w ramach działań artystycznych towarzyszących naszej prezydencji. No i Warszawa. Tęcza na niebie żyje własnym życiem, jej naturą jest pojawianie się i znikanie w nieoczekiwanych momentach. Chciałam, by z moją było podobnie. Podróżowała, mimo że waży 8 ton. Ustawianie wielokolorowej Tęczy przy klasztorze – to brzmi jak prowokacja. Wszak to dziś już powszechnie rozpoznawany symbol środowisk gejowskich. Ale moja intencja była inna – zwrócić uwagę widza na różne sposoby odczytywania i różne emocje towarzyszące pojawieniu się tęczy. Wszak jej widok na przykład w górach sprawia, że ludzie przystają, patrzą w niebo, zachwycają się, uśmiechają, robią zdjęcia, może nawet zaczynają o czymś marzyć i na pewno nie myślą, że właśnie widzą symbol środowisk homoseksualnych. A przecież to także symbol spółdzielczości pracy, którą świadomie włączyłam do wspólnego przygotowywania dzieła. Zależało mi na tym, aby Tęcza łączyła. Zależało mi, by każdy odczytywał ten symbol na swój sposób. Choć może niekoniecznie jak owa Polka, która na widok Tęczy w Brukseli krzyknęła: Ależ ona powinna być biało-czerwona! Może należy bardziej otwarcie komunikować światu, „co artysta miał na myśli”. Dla mnie ten pierwszy, spontaniczny odbiór pracy jest najważniejszy, bo mogę w ten sposób dowiedzieć się czegoś nowego, a poza tym naprawdę interesuje mnie, co myślą inni. Łapię się nawet na tym, że zasłyszane interpretacje przyswajam i z czasem wydaje mi się, że od początku towarzyszyły mi w myśleniu o danej pracy. Ale kiedy ktoś pyta, gdy czuje się zdezorientowany – to się nie upieram i wyjaśniam. To może nieco sobie powyjaśniajmy to i owo. Lubi pani wodę… Lubię. W młodości zaczynałam od wyczynowego pływania, później uprawiałam siatkówkę, miałam kontuzję i znów wróciłam do pływania, ale w dość szczególnej dyscyplinie: płetwonurkowania w orientacji podwodnej. Z pewnymi sukcesami, bo byłam nawet mistrzynią Polski. Brałam udział w zawodach Pucharu Świata, objechałam kawałek Europy i świata. Wykorzystałam to doświadczenie także w swoich pracach. Najbardziej znana to „Akwarele”, którymi w 2001 r. na jeziorze Ukiel malowałam obraz na tafli wody. Już mówiła pani o szydełkowaniu… W 1989 r., gdy kończył się PRL, miałam 18 lat. A to oznacza, że całe dzieciństwo spędziłam w minionym ustroju. Były to czasy, gdy każda pragnąca modnie wyglądać dziewczyna musiała sama o to zadbać – ot, choćby szydełkując czy robiąc na drutach. Opanowałam tę umiejętność bardzo dobrze, była dla mnie czymś naturalnym i ważnym, więc zastosowałam ją także w sztuce. Miał rację prof. Duszeńko, mówiąc, iż należy