Co czuje człowiek, który ratuje zapomniane groby

Prawie pięćdziesiątka na karku, nawet 70 wypalonych papierosów dziennie, posiwiały irokez na głowie i ponad dwa tysiące wyremontowanych nagrobków w kościach i stawach. Szymon Modrzejewski ma też starą łemkowską chyżę (chatę) w Beskidzie Niskim i cmentarz, który nieświadomie kupił razem z domem. Od 30 lat remontuje zapomniane nekropolie. Ukraińskie, żydowskie, niemieckie, polskie. Z potrzeby serca Mama polonistka. Ojciec scenograf. – Manualne zdolności mam pewnie po tacie. Wychował się we wsi pod Kielcami. Umer, nomen omen – mówi Modrzejewski, zniżając głos. U dziadka od strony ojca spędzał regularnie wakacje. Za szkołą nie przepadał. Kiedyś zasymulował chorobę, został w domu i gdy wszyscy wyszli, skakał po łóżku, słuchając płyty Africa Simone’a. Nagle szczęknął klucz, w drzwiach stanął ojciec. – Za karę kazał mi ze zużytych zapałek zbudować rzut domu z albumu o architekturze drewnianej. Niedawno przewertowałem tę książkę i znalazłem zapapraną klejem stronę z rysunkiem. To była chyża bojkowska. Na pierwszym gigancie był w 7. klasie podstawówki. Zanim jednak nastąpił – jak mówi – prawdziwy okres buntu i naporu, z drużyną harcerską pojechał w Bieszczady. – Mam kilka zdjęć z tego obozu. Na wszystkich są góry lub cerkwie. A potem zmarł dziadek. Szymon na pogrzeb nie pojechał. Poznał punkowców, zaczął pić i palić, rzucił harcerstwo, szkołę. Podkradał rodzicom pieniądze na bilet i coraz częściej uciekał w Bieszczady. – Kiedyś wlazłem w krzaki i potknąłem się o wystający z ziemi kamień – opowiada Modrzejewski. To był nagrobek Hrycia Buchwaka. Tak natrafił na zapomniany cmentarz w Berehach Górnych. – Zrobił na mnie potężne wrażenie. Był do mnie jakoś podobny. Wykluczony, odrzucony – wspomina. Od zaprzyjaźnionego małżeństwa ze Studenckiego Koła Przewodników Beskidzkich Szymon dostał rocznik „Połoniny” – wydawany przez SKPB od początku lat 70. informator o Bieszczadach. – Pochłonąłem go w ciągu jednego wieczoru, dowiadując się, że w tych dzikich górach przed drugą wojną dom na domu tu stał. Jakiś czas później Szymon zaczął wycinać krzaki wokół nagrobka Buchwaka. – Trochę, żeby się wyróżnić, ale i z potrzeby serca. – Chciałem coś zrobić dla ludzi, którzy tam spoczęli. A wcześniej żyli – wyjaśnia Szymon. Tak jak Hryć, kamieniarz, który sam sobie wykuł nagrobek. – A może dlatego, że nie jeździłem na grób dziadka, postanowiłem zaopiekować się innym? – zastanawia się Modrzejewski. Już ktoś Rok później dołączył do obozu organizowanego przez Stanisława Krycińskiego, przewodnika górskiego, historyka i krajoznawcy z zamiłowania. W ramach akcji Nadsanie mieli ratować bojkowskie cmentarze. Pieczę nad obozem sprawowała Społeczna Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej. Na obóz przyjechał Janusz Smaza, młody konserwator, żeby pokazać, jak czyścić, kleić, składać nagrobki. – Wręczył mi puckę (młotek kamieniarski), dłuta i polecił wykuć otwory w krzyżu. Namęczyłem się, Janusz nieco poprawił i krzyż został sklejony – wspomina Szymon. Szybko się okazało, że ma do kamieniarstwa dryg. A że bardzo się angażował, na następnym obozie nadzorował już prace na cmentarzu w Smolniku nad Sanem. W 1988 r. został członkiem zarządu Komisji. – Dla mnie, 19-latka bez matury, było to niesamowite wyróżnienie. Przestałem być nikim – mówi. Przez 10 lat Szymon z Krycińskim organizowali obozy. – Smaza wynosił z akademii żywicę epoksydową, żebyśmy mieli czym pracować. Bywało, że pieniądze na jedzenie kończyły się po pierwszym tygodniu – opowiada Szymon. Podkradali wtedy marchew pastewną z pola Bieszczadzkiego Parku Narodowego i dodawali ją do obrzydliwej tuszonki, by dała się zjeść. Początkowo działali w wysokich Bieszczadach. Pracując w wysiedlonych, nieistniejących wsiach, posuwali się konsekwentnie na zachód, aż doszli w Beskid Niski. Nie remontowali cmentarzy w istniejących wioskach, by nie wyręczać lokalnych społeczności. Szymon jeździł też ze Smazą jako pomocnik w zespole konserwatorskim. Przepracowali wspólnie kilkanaście lat w różnych krajach. – Nauczyłem się od Janusza warsztatu i radzenia sobie w różnych okolicznościach. Ale jak sobie przypomnę, że wspinaliśmy się np. z orłem ważącym 70 kg na obelisk mierzący kilka metrów po pękniętej drabinie, włos mi się jeży na głowie – przyznaje Szymon. Z czasem Modrzejewski zaczął mówić, że kamienie są lekkie. Bo można je ruszyć, nawet gdy ważą 500 kilo i więcej. Nawet gdy się ma, tak jak Szymon, 166 cm wzrostu i wagę piórkową. – To kwestia metody – mówi. Przez lata nie doszło do wypadku, choć kilka razy było groźnie. Np. gdy dźwigali w górę posklejane ramię krzyża ważące koło 100 kg. Trójnóg się przewrócił i dwóch dociążających go chłopaków wyrzucił w powietrze. – Nic się im poważnego nie stało. Ja się zresztą bardziej przejąłem ramieniem, które spadło na ziemię – przyznaje Szymon. W 1997 r. okazało się, że Komisja pieniędzy na obóz nie ma. – Poczułem, że chyba jestem od tej pracy uzależniony – opowiada Modrzejewski. Zwrócił się o pomoc do Fundacji Batorego i w dwa tygodnie zdobył pieniądze. – Postanowiłem odtąd organizować obozy sam. Tym bardziej że chciałem się podejmować coraz trudniejszych kamieniarskich zadań – wyjaśnia Szymon. Powołał najpierw Nieformalną Grupę Kamieniarzy, a potem Stowarzyszenie Magurycz. Od nazwy góry nieopodal wsi Bartne, skąd przez wieki pozyskiwano kamień na nagrobki i krzyże. Z dala od betonu Z czasem Szymon zaczął łamać geograficzną konsekwencję, planując obozy. Bo dotarło do niego, że sami nie dadzą rady. O ile bowiem w bieszczadzkiej wsi, w której mieszkało 500 mieszkańców, na cmentarzu było 15 nagrobków, o tyle na Roztoczu 150. Chciał więc zarażać ideą ratowania cmentarzy innych. Stowarzyszenie zaczęło też jeździć na Ukrainę, gdzie jest dużo polskich nekropolii. Ale ratowali również ukraińskie i żydowskie, by pokazać, że konfesja czy narodowość nie ma dla nich znaczenia. Organizacje z całej Polski zaczęły ich prosić o pomoc także w ratowaniu kaplic, dzwonnic, chrzcielnic. Omijali tylko nagrobki z betonu, bo Szymon go nie lubi. Większość wolontariuszy nie ma nic wspólnego ze sztuką sepulkralną czy ochroną zabytków. Czasami nie wiedzą nawet, w czym wezmą udział. – Wstajemy o 7, pracujemy do 20, jak trzeba – dłużej. Są tacy, którzy mówią, że to są obozy pracy. Bo są – przyznaje Szymon. Inni twierdzą, że jest pracoholikiem. – Być może. Ale mnie interesuje efektywność. Gdy trzeba coś dźwignąć, Szymon tłumaczy, że skoro dawniej ludzie mogli postawić nagrobki, oni też dadzą radę. – Kamienie można przetaczać, przesuwać po śliskiej powierzchni, są sznurki, bloczki, dźwignie zmniejszające ciężar… Z samosiejek porastających cmentarz można skonstruować trójnóg i za jego pomocą postawić nagrobek wysoki na cztery metry, ważący pół tony – mówi Szymon. – Ręczna robota to tchnienie w kamień ducha. W Maguryczu chodzi też o to, że robimy to razem – dodaje kamieniarz. Urzędnik z Brukseli, student biologii, profesor matematyki, dresiara z różowymi tipsami… Nawet miejscowi żule czasem pomagają. Na początku Szymon wierzył, że Magurycz przetrwa wieczność. Z czasem ludzie zaczęli się wykruszać. Ale przychodzili nowi. Razem pracowali, przyjaźnili się, czasami zakochiwali, brali śluby. I znikali. – Właśnie rozpadła się kolejna grupa – przyznaje Szymon. I on zaczyna mieć potrzebę założenia rodziny. Wcześniej myślał, że to Magurycz nią jest. Ale tak dużo czasu poświęca zmarłym, że dla żywych ma go mało. – Nie byłem na ślubie chłopaka, który jeździł na obozy przez 12 lat. Żałuję. Nie po raz pierwszy. Ale zawsze mam tyle do zrobienia… Magurycz nie ma pracowników, bo Szymon nie chce się zajmować zdobywaniem środków na ich utrzymanie. – Skończyłoby się tak, że nie miałbym czasu na cmentarz – mówi. Sam pisze więc wnioski o dotacje, rozlicza projekty, dba o sprzęt, organizuje obozy. Czasami kuje lub naprawia nagrobki komercyjnie, pracuje na zlecenie stowarzyszeń, instytucji, zarabiając na bardzo skromne życie. – Potrzebuję opłacić prąd, podatek od ziemi, kupić coś do jedzenia, książki i papierosy, drewno na zimę. Ale rośnie we mnie ochota, także pod wpływem Olgi, mojej miłej, by się trochę ucywilizować – mówi Modrzejewski, który nie ma nawet sławojki na podwórku. O łazience nie wspominając. W tym roku kupił motorower, bo miał już dość chodzenia na najbliższy przystanek – 10 km. Do Nowicy autobus nie dojeżdża. Zgubiłeś się? Idź na cmentarz Kiedy Szymon miał 20 lat, dowiedział się, że w zagubionej w Beskidzie Niskim wsi jest dużo starych domów do kupienia. Pojechał tam z Kasią, swoją dziewczyną, poznaną na jednym z cmentarnych obozów. Wybrali łemkowską chyżę stojącą koło cerkwi i otaczającego ją cmentarza. Kupili ją razem z kawałkiem ziemi za 150 dolarów. – 100 pożyczyli nam rodzice, 50 zarobiłem, remontując nagrobek na cmentarzu Bródnowskim – opowiada Szymon. Przez lata jeździli regularnie do Nowicy, chcieli tu osiąść. Ale się rozstali. Kasia z ich synem Antkiem została w Warszawie, Szymon 12 lat temu przeniósł się do wsi na stałe. – Jakiś czas temu sąsiad powiedział mi, że razem z ziemią kupiłem zarośnięty cmentarz. Widziałem tam barwinek, ale nie przypuszczałem, że rośnie na pochówkach. W dużej sieni na klepisku pod ścianą stoją fragmenty krzyży i nagrobków. W izbie z glinianą kuchnią wiszą na ścianie zdjęcia: nagrobek Hrycia Buchwaka, krzyż pańszczyźniany (jedyna w Bieszczadach pamiątka zniesienia pańszczyzny), kamieniarze z Brusna. Na stole solniczka i pieprzniczka w kształcie krzyży. Na łóżku kilkanaście książek, które Szymon kupił w ciągu ostatniego miesiąca. Wszystkie o cmentarzach. – Dziś są setki takich pozycji. Kiedy zaczynaliśmy, nie było prawie nic. Mnóstwo czasu spędzałem, szukając w bibliotekach informacji o Bieszczadach, Beskidzie Niskim – opowi