Tradycyjne władze odchodzą do lamusa

Korporacje gospodarcze jeszcze nigdy nie miały takiej siły, jeśli mierzyć ją zarówno ilością gotówki, jak i kapitału ulokowanego przez inwestorów. W samych tylko Stanach Zjednoczonych firmy spoza sektora finansowego zgromadziły ponad 5 bln dol., rekordzista Apple trzyma w kasie ponad 140 mld. Tylko czy to oznaka władzy, czy raczej bezsilności – co to za radość mieć pieniądze, których nie ma na co wydać. Najwyraźniej bowiem nie ma w co inwestować. Brakuje dużych innowacji, które otworzyłyby nowe rynki. David Rothkopf w książce „Power, Inc.” (Władza, spółka) opisuje przesłuchanie zarządu banku Goldman Sachs przed komisją Senatu USA w kwietniu 2010 r. 11-godzinne „grillowanie” przez senatorów nie wywołało żadnego wrażenia na bankowcach – uparcie twierdzili, że kryzys to nie ich wina. Połajanka polityków nie zmieniła dobrego nastroju finansistów – w bilansie Goldman Sachs za 2010 r. w rubryce „płace i premie” wpisano 15,3 mld dol. Skoro nie ma w co inwestować, czy nie lepiej cieszyć się kasą osobiście? Ta żelazna logika nie spodobała się jednak przeciętnym Amerykanom, którzy postanowili w 2011 r. rozpocząć okupację Wall Street. Wielomiesięczne protesty uliczne pod hasłem „We Are 99%” (Stanowimy 99 proc.) nie wzruszyły finansistów i nie podzielili się oni z ludem pieniędzmi. Nic też w tej sprawie nie zrobili politycy – poziom regulacji sektora finansowego niewiele się zmienił od początku kryzysu, mimo ambitnych zapowiedzi położenia tamy dla chciwości kapitalistów. Jedyne, co władza publiczna potrafiła zrobić, to „posprzątać ulice”, czyli rozproszyć demonstrantów z pomocą policji. Czy to była jeszcze oznaka władzy, czy już raczej bezsilności? Moisés Naím, były redaktor naczelny magazynu „Foreign Policy” i były wenezuelski polityk, w swej najnowszej, opublikowanej w marcu książce „The End of Power” (Koniec władzy) przytacza wyniki badań pokazujące, jak w ciągu półwiecza zmieniło się społeczne zaufanie do rządzących. Jeszcze w 1958 r. 75 proc. Amerykanów odpowiadało twierdząco na pytanie: „Czy można ufać, że rząd w Waszyngtonie działa i będzie działał właściwie przez większość czasu?”. Podobnie było w latach 60. Potem nastąpiło załamanie i od lat 70. XX w. poziom zaufania obywateli do rządu oscyluje między 20 a 35 proc. Podobnie dzieje się w innych krajach demokratycznych, co oznacza, że do dziś większość tamtejszych społeczeństw wychowała się w przekonaniu, że ich rządy nie działają właściwie. Rządy te, nawet w najlepiej funkcjonujących demokracjach, dysponują coraz większym aparatem przemocy, zarówno policyjnej, jak i militarnej, jednocześnie maleje poziom ich społecznej legitymizacji. Kontekst uległ zmianie Niezrównany Zbigniew Brzeziński komentuje paradoksalną rzeczywistość współczesnej władzy: „Dziś łatwiej jest zabić milion ludzi, niż ich kontrolować”. W mocnych słowach kryje się kluczowy problem – najbardziej klasyczna definicja mówi, że władza to zdolność osiągania celów poprzez skłonienie innych do tego, by podejmowali działania, jakich samodzielnie by nie przedsięwzięli. Celem korporacji nie jest gromadzenie pieniędzy dla pieniędzy, celem bankowców nie jest konkurowanie ze sobą wysokością premii, armia nie zabija dla samego zabijania, tak jak policja dla samej uciechy nie pałuje demonstrantów. Moisés Naím nie ma wątpliwości, że istota władzy się nie zmieniła. W uproszczeniu można przyjąć, że narzędziami sprawowania władzy są przemoc, wiara, perswazja i zachęty. Przemoc, choć wygląda najbardziej spektakularnie, jest instrumentem najsłabszym i zdaje się na nic, gdy traci wsparcie w pozostałych trzech. Niestety, kontekst sprawowania władzy zmienił się nieodwracalnie za sprawą trzech rewolucji. Po pierwsze, zdaniem Naima zmiany ilościowe spowodowały istotne zmiany jakościowe – w ciągu półwiecza nie dość, że liczba ludności świata wzrosła do 7 mld osób, to jednocześnie wyraźnie poprawił się status materialny większości z nich. Przemiany gospodarcze w Chinach wyciągnęły ze skrajnej biedy 660 mln ludzi, 670 mln Chińczyków zaliczanych jest dziś do klasy średniej. Co oznacza, że są lepiej wykształceni i mają rosnące aspiracje edukacyjne, konsumpcyjne, kulturalne. Nie inaczej dzieje się w Indiach, Brazylii, Turcji, Indonezji, Nigerii. W konsekwencji coraz wyraźniej widać falę drugiej rewolucji – przemiany mentalności. Naím odwołuje się do prowadzonych przez wiele lat badań porównawczych World Values Survey, zainicjowanych przez amerykańskiego politologa Ronalda Ingleharta. Wynika z nich, że poprawa statusu materialnego nieuchronnie prowadzi – niezależnie od dominujących w konkretnym społeczeństwie wzorów kulturowych – do wzrostu autonomii jednostek, co wyraża się m.in. we wzroście różnorodności postaw i rosnącej akceptacji dla równości płci. Jednym ze skutków tych przemian jest wzrost liczby rozwodów nawet w najbardziej tradycjonalistycznych społeczeństwach – w Arabii Saudyjskiej sięga już 20 proc., w Kuwejcie 37 proc. liczby małżeństw. W końcu – trzecia rewolucja, polegająca na wzroście mobilności rozumianej fizycznie i telekomunikacyjne. Żyjemy w świecie, w którym ponad 6 mld ludzi korzysta z telefonów komórkowych. Jeszcze nigdy nie było tak łatwo w masowej skali, z własnej woli lub pod przymusem przemieszczać się, utrzymując jednocześnie kontakt z miejscem pochodzenia. W 1980 r. emigranci przekazali swoim rodzinom w ojczyźnie 37 mld dol., w 2010 r. kwota ta wzrosła do 449 mld. Kryzys tradycji Wszystkie trzy rewolucje razem prowadzą do sytuacji, w której tradycyjne ośrodki władzy politycznej, gospodarczej, religijnej mają naprzeciw siebie zupełnie innych „poddanych”. Lepiej w swej masie wykształconych, a więc i bardziej sceptycznych; zamożniejszych, a więc i bardziej niezależnych; mobilnych, a więc gotowych głosować nogami, jak setki tysięcy młodych Polaków po 2004 r., którzy zdecydowali się na emigrację; autonomicznych, a więc gotowych eksperymentować ze stylami życia i formami bycia razem z innymi ludźmi. To właśnie dlatego tradycyjne instytucje – od rodziny, przez państwo, po Kościół – przeżywają kryzys. W Brazylii już połowa społeczeństwa deklaruje przynależność do zielonoświątkowców i sekt charyzmatycznych, w 1960 r. tylko 5 proc. – łatwo się domyślić, że najwięcej wiernych stracił Kościół katolicki. Następuje rozkład władzy, dowodzi Naim, i nic już tego nie zmieni. Ta mocna teza zyskuje silne wsparcie w książce Manuela Castellsa „Władza komunikacji”, opublikowanej właśnie przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Castells, dzielący swój czas między Kalifornię i rodzinną Katalonię, należy do najwybitniejszych współczesnych socjologów. Sławę przyniosła mu trylogia „Wiek informacji”, opisująca przekształcenie współczesnego społeczeństwa ze struktury przemysłowej w informacyjną. W nowej strukturze społecznej najważniejszymi miejscami wytwarzania wartości gospodarczej i akumulacji kapitału nie są już fabryki ani praca robotników, tylko sieci telekomunikacyjno-medialne. To właśnie w tych sieciach krążą impulsy kodujące przepływy kapitału, pieniądza, wiedzy oraz informacji potrzebnych, by szybko i efektywnie koordynować procesy wytwarzania dóbr i usług oraz podejmować decyzje gospodarcze i polityczne. To nowe globalne poprzemysłowe społeczeństwo informacyjne Castells nazywa społeczeństwem sieciowym. Nie tylko dlatego, że w sieciach powstaje wartość gospodarcza oraz że stały się one kluczowym elementem współczesnej infrastruktury. Stawka jest znacznie większa – kto zrozumie sieci, ich strukturę, dynamikę, rozkład węzłów, obowiązujące reguły i kody, zrozumie, gdzie ukryła się i jak działa władza. Castells – podobnie jak Brzeziński i Naím – nie ma złudzeń, że coraz mniejsze znaczenie w sprawowaniu władzy ma bezpośrednia przemoc. Oczywiście, jest i będzie ona ciągle stosowana, lecz w sposób coraz mniej widoczny dla opinii publicznej, za p