Marta Nussbaum i jej filozofia emocji

Pytania o reguły, jakie powinny rządzić polityką, nurtują filozofów szczególnie od czasu, gdy w brutalny sposób zajął się nimi Niccolo Machiavelli, pisząc traktat „Książę”. I stają się palące, gdy na jaw wychodzą takie kwestie, jak torturowanie więźniów przez służby specjalne demokratycznych państw. Machiavelli nie miał wątpliwości, że odpowiedzialność władcy różni się od odpowiedzialności jego poddanych, tym samym nie może być krępowana regułami dobrego postępowania, wywodzonymi z kodeksów etycznych. Władca może czytać Ewangelię, byle, broń Boże, nie stosował się do niej, rządząc – jego obowiązkiem nie jest zapewnienie sobie i poddanym zbawienia, lecz trwanie republiki. To zadanie daje władcy prawo do kłamstwa, a nawet – jak przekonywał najwybitniejszy XX-wieczny kontynuator Machiavellego Carl Schmitt – do zawieszania prawa. To właśnie zdolność do wprowadzenia stanu wyjątkowego jest cechą prawdziwego suwerena. Czyżby zatem ostatnim polskim suwerennym władcą był Wojciech Jaruzelski? Machiavelli pisał „Księcia” w połowie ubiegłego tysiąclecia i coś ważnego po drodze się wydarzyło, a Schmitta warto czytać, pamiętając o doświadczeniach nazizmu i innych ekscesach XX w., z polskim stanem wojennym włącznie. Wydarzeniem, które przewróciło filozofię polityczną, jest wynalazek liberalnej demokracji, czyniący suwerenem nie władcę, lecz lud, przypomina Martha Nussbaum, najbardziej znana, a prawdopodobnie i najwybitniejsza współczesna amerykańska filozofka. W swej najnowszej książce „Political Emotions. Why Love Matters for Justice” (Polityczne emocje. Dlaczego miłość ma znaczenie dla sprawiedliwości) dowodzi, że siła demokratycznej polityki nie płynie ze strachu przed władzą ani z uznania konieczności zimnych reguł racji stanu. Źródłem siły demokracji są emocje – głęboko uwewnętrznione przekonania obywateli o ważności takich zasad, jak wolność, sprawiedliwość i demokratyczna równość. Słuszności tych zasad można dowodzić za pomocą racjonalnej argumentacji, jednak to nie te argumenty decydują o ich sile, lecz właśnie obywatelskie emocje, które porównać można jedynie do miłości. O tych emocjach i ich znaczeniu często zapominamy, znudzeni codzienną rutyną funkcjonowania takich politycznych wspólnot, jak demokratyczne państwa. Ich trwałość zależy jednak od tego, czy w decydujących chwilach kryzys i związane z nim wyzwania wyzwolą u obywateli emocje zawieszające rutynę i wyzwalające gotowość do działań, jakie gotowi są podejmować w afekcie ludzie opanowani przez głębokie uczucie. Rozumem można tłumaczyć rację stanu, by jednak zrozumieć, jak możliwe jest trwanie demokratycznej wspólnoty, lepiej sięgnąć po dzieła traktujące o miłości. Co jest więc najważniejszym utworem fundującym współczesną liberalną demokrację? Martha Nussbaum starannie omija nazwiska wielkich filozofów kojarzonych z tym projektem: Kant, Locke, Mill – owszem, trzeba ich znać, ale ich rozważania są jałowe, jeśli nie sięgnie się wcześniej po „Wesele Figara”. A dokładnie po libretto opery Mozarta, które amerykańska filozofka odczytuje jak rewolucyjny manifest (zna go zresztą na pamięć). To w nim bowiem ukazana jest siła miłości, która czyni wszystkich wobec siebie równymi, tworząc warunki dla sprawiedliwego społeczeństwa. Nussbaum, przywracając do filozofii polityki emocje i miłość, dokonuje antymakiawelicznej kontrrewolucji. W jej analizach nie ma jednak odrobiny sentymentalizmu, pisze językiem pełnym erudycji, niezwykle precyzyjnym, a na poparcie swych tez wytacza nie tylko klasyczne argumenty z historii idei, lecz również odwołuje się do najnowszego stanu wiedzy. To właśnie współczesna nauka podpowiada, że emocje nie są zaprzeczeniem rozumu – jak obawiali się myśliciele klasyczni, którzy uważali, że nie ma dla nich miejsca w polityce. Dziś wiemy, że emocje są częścią umysłu ucieleśnionego, polegającego na czymś więcej niż tylko zdolności do racjonalnego rozumowania. W emocjach kryje się inteligencja i mądrość, do jakich rozum nie ma bezpośredniego dostępu, lecz są równie ważnym jak rozum wyposażeniem człowieka. Nussbaum przekonuje o znaczeniu emocji w demokratycznej polityce z taką samą żarliwością, z jaką walczy o intelektualną uczciwość i integralność w filozofii. Filozofia nie jest dla niej jedynie akademicką dyscypliną, umożliwiającą osiągnięcie statusu mandaryna w uniwersyteckim środowisku. To instrument walki ze złem, narzędzie budowy sprawiedliwszego świata. Myślicieli, którzy uważają inaczej, krytykuje bez pardonu. Do legendy przeszły już ataki Nussbaum na Allana Blooma z