Czy kataklizm da się przewidzieć

Jonathan Stone jest sejsmologiem. Pracuje w University of East Anglia w Norwich i jest uczestnikiem programu STREVA, w ramach którego kilkudziesięciu badaczy z całego świata monitoruje aktywność sześciu groźnych wulkanów w Amerykach Środkowej i Południowej. Należy do nich ekwadorski stożek Tungurahua. Od paru lat Stone zbiera szczegółowe informacje na jego temat. Jednak nie robi tego sam. Pomaga mu grupa miejscowych rolników, nauczycieli i drobnych przedsiębiorców. Większość z nich została przymusowo wysiedlona spod wulkanu w wyniku brutalnej akcji wojska. Powrócili jednak i stali się Los Ojos del Volcán – Oczami Wulkanu, jak nazwali swoją grupę obserwacyjną. Tungurahua to majestatyczna, lecz zdradliwa góra. Wznosi się na wysokość 5 tys. m w andyjskim paśmie Cordillera Central, górując nad okolicznymi dolinami. W jednej z nich leży turystyczne miasteczko Bańos de Agua Santa, słynące z gorących źródeł. Na początku października 1999 r. wulkan obudził się po 80-letnim śnie. Dwa tygodnie później zarządzono ewakuację mieszkańców Bańos i dziesiątek okolicznych wsi. Łącznie domy musiało opuścić ok. 20 tys. ludzi. Nikt – ani urzędnicy, ani miejscowi naukowcy – nie potrafił im powiedzieć, kiedy będą mogli powrócić. Zorganizowali się więc sami i zaczęli prowadzić regularne obserwacje wulkanu. Choć nie byli naukowcami, sporo wiedzieli o zachowaniu i nastrojach Tungurahua, głównie dzięki przekazom ustnym pochodzącym nawet sprzed setek lat. Strażnicy z Los Ojos del Volcán szybko zyskali poważanie wśród wysiedleńców. Ci ostatni nie ufali ekwadorskim wulkanologom, którzy wypowiadali się skąpo, niezrozumiale i głównie poprzez oficjalne komunikaty, co tylko wzmagało niechęć do nich. Kilka miesięcy później, na początku 2000 r., zdesperowani mieszkańcy Bańos siłą sforsowali posterunki wojskowe i powrócili do swoich domów. Uznali, że nie chcą czekać latami w prowizorycznych schronach, aż Tungurahua ponownie zapadnie w drzemkę. Obserwatorzy, na których polegali, ocenili, że prawdopodobieństwo wielkiej erupcji jest niewielkie. I rzeczywiście do dziś nic takiego się nie zdarzyło, choć Tungurahua wciąż nie zasnął – niemal co roku straszy lawą i popiołami. W 2006 r. zabił nawet kilka osób podczas jednej z większych erupcji. Obywatele nauki Grupa Los Ojos del Volcán rozwiązała się w 2002 r., ale pozostało 35 obserwatorów. W dzień uprawiają ziemię, uczą w szkołach, prowadzą hoteliki lub termy, a po południu zmieniają się w „obywateli nauki”. Ekwadorscy wulkanolodzy zreformowali się, nawiązali z nimi kontakt, przeprowadzili szkolenia i wyposażyli w sprzęt radiowy, dzięki któremu wolontariusze codziennie zdają relację ze swoich obserwacji. Kilka lat temu pojawił się tu Stone. Przyjechał z sejsmometrami i innym sprzętem, który rozmieszczono w pobliżu domów obserwatorów lub też na ich gruntach. To oni obsługują na co dzień tę aparaturę. Oni też, na jego prośbę, zbierają próbki popiołu wulkanicznego do analiz przeprowadzanych już w Norwich. „Są lokalnymi autorytetami, organizują pogadanki w szkołach, szerzą wiedzę wulkanologiczną, uczestniczą też w tworzeniu planów ewakuacyjnych dla swoich dzielnic lub wiosek. To na wypadek, gdyby Tungurahua zagroził naprawdę silnym wybuchem” – opowiada Stone, który nie wyobraża sobie swoich badań bez wsparcia wolontariuszy. Brytyjski sejsmolog uczestniczył wcześniej w badaniach wulkanu Soufrière Hills na karaibskiej wyspie Montserrat, będącej terytorium zależnym Wielkiej Brytanii. Soufrière Hills obudził się 20 lat temu, w sierpniu 1995 r., a dwa lata później zmusił do ucieczki większość mieszkańców wyspy – z ok. 13 tys. pozostało ich mniej niż 5 tys. Wulkan należy do wyjątkowo groźnych ze względu na duże ryzyko spływów piroklastycznych – chmur gazów i pyłów pędzących z prędkością ponad 100 km na godzinę i rozgrzanych do 1000 st. C. Takie właśnie gorące chmury usmażyły mieszkańców Pompei. Soufrière Hills wciąż jest bardzo niespokojny, a naukowcy nieustannie go obserwują, od niedawna przy wsparciu mieszkańców wyspy. Stone zorganizował na Montserrat grupę wolontariuszy, którzy kręcą filmy dokumentujące aktywność wulkanu za pomocą kamer podczepionych do dronów, balonów i latawców. Zapaleńcy regularnie dostarczają naukowcom nowych materiałów do analiz. Dzięki temu powstają aktualizowane co roku mapy wulkanu pokazujące przebieg nowych potoków lawowych czy lokalizację wtórnych kraterów. „Sami naukowcy nigdy nie zebraliby tych informacji. Jest nas za mało” – podkreśla Stone. Obywatele ruszają w teren Dla badaczy trzęsień ziemi i wulkanów korzystanie z pomocy wolontariuszy stało się ostatnio chlebem powszednim. Z dość oczywistego powodu: przedmiotem ich naukowych śledztw są zjawiska zagrażające życiu łącznie setek milionów ludzi. Wielu ochotników z regionów wulkanicznych lub aktywnych sejsmicznie chce zwyczajnie pomóc naukowcom w jak najbardziej precyzyjnym określeniu ryzyka kolejnego wstrząsu czy też erupcji. Ruszają więc w teren wyposażeni w laptopy, aparaty fotograficzne, kamery oraz prosty sprzęt do zbierania próbek i obserwacji zjawisk przyrody, a następnie twittują, mailują i esemesują. Każdego dnia dostarczają badaczom mnóstwo cennych informacji. Ci ostatni wychodzą naprzeciw temu entuzjazmowi. Do pewnego stopnia jest to również konsekwencja zmian pokoleniowych zachodzących wewnątrz samej nauki. Młodsi badacze są mniej skażeni elitaryzmem. „Zależy mi na współpracy z tymi, którzy finalnie powinni najbardziej skorzystać na moich badaniach” – podkreśla Stone, który swój projekt w Norwich realizuje w ramach stażu podoktorskiego. To, co dekadę temu było zabawą, staje się powoli masowym ruchem, a wulkanolodzy i sejsmolodzy zaczynają się głowić, skąd wziąć pieniądze na archiwizowanie pęczniejących zbiorów danych, tak skrzętnie i pracowicie zbieranych przez ochotniczą armię mrówek nauki. Gdy w maju 2011 r. na Islandii eksplodował wulkan Grímsvötn, część wyrzuconego przezeń pyłu powędrowała w kierunku Wielkiej Brytanii. Dzięki modelom komputerowym i satelitom wiadomo było, gdzie drobiny mogą opaść. Kłopot polegał na tym, że nie miał kto ich zabrać do analiz. Brytyjska Służba Geologiczna (BSG) ogłosiła więc kampanię obywatelską. Na jej stronie internetowej pojawił się krótki film instruktażowy, jak pobrać próbkę pyłu w prosty sposób za pomocą kartki papieru i taśmy klejącej. Parę dni później do szkockiego oddziału w Edynburgu przyszło około trzystu kopert z niezwykłą zawartością: drobinami wyrzuconymi przez Grímsvötn. Szczęśliwi naukowcy mogli się oddać analizom, określili skład mineralogiczny i chemiczny pyłów oraz trasy ich wędrówek nad Wyspami Brytyjskimi. Na wszelki wypadek w BSG już napisano aplikację na smartfony o nazwie myVolcano umożliwiającą przesyłanie zdjęć i opisów następnych wybuchów. Podobny projekt o nazwie „Is Ash Falling?” uruchomiono także na Alasce, której liczne wulkany regularnie wyrzucają gigantyczne ilości pyłu, zakłócając komunikację lotniczą na północnym Pacyfiku. I w tym przypadku stworzono dla potrzeb wolontariuszy stronę internetową oraz aplikację na smartfony. Internauci pomagają też śledzić zasięgi trzęsień ziemi. Bywają szybsi od sejsmometrów. Do niedawna sejsmolodzy przy wyznaczaniu rejonów objętych wstrząsami tektonicznymi polegali wyłącznie na aparaturze. Tej jednak nie można ustawić na każdej ulicy. Można za to zwrócić się do jej mieszkańców wyposażonych w smartfony i podłączonych do internetu, by przesłali informacje na temat drżeń gruntu, które odczują. „To pozwala nam a