Chińska medycyna ludowa nagrodzona za lek na malarię

Tegorocznego Nobla w dziedzinie medycyny podzielono na dwie części. Połowę nagrody przyznano amerykańsko-japońskiemu duetowi pogromców pasożytów, zaś drugą połowę odbierze w grudniu – jeśli zdrowie 85-letniej laureatce pozwoli – Chinka Tu Youyou za odkrycie leku na malarię. Chińczycy z właściwą sobie dumą przyjęli wiadomość o uhonorowaniu swojej obywatelki, choć miejscowi korespondenci zagranicznych mediów zauważyli, że tak prestiżowy laur akurat dla tej badaczki wprawił wielu w konsternację. Co prawda w minionych latach podobnego zaszczytu dostąpiło czterech urodzonych w Chinach fizyków, ale ich kariera rozwinęła się na Zachodzie. Dr Tu (Youyou to imię nadane jej przez ojca) całe zawodowe życie spędziła w Chinach, które od lat marzyły o Noblu dla swojego reprezentanta w jednej ze ścisłych dyscyplin naukowych. Tylko nikt się nie spodziewał, że aspiracje te może urzeczywistnić farmakolożka z Chińskiej Akademii Medycyny Tradycyjnej. Pod wpływem noblowskiego werdyktu odżyła debata na temat wartości chińskiej medycyny ludowej, w Polsce kojarzonej najczęściej z akupunkturą, choć w rzeczywistości opartej na roślinach i ezoterycznych teoriach uzdrawiania ciała. Tradycjonaliści chwycili wiatr w żagle, ciesząc się, że ten Nobel to zwycięstwo natury nad chemią. Komitet Noblowski w uzasadnieniu stanowczo jednak stwierdził, że werdykt nie jest wyrazem uznania dla medycyny chińskiej, której zarzuca się brak solidnych podstaw naukowych, lecz dla samej dr Tu, która przestrzegała w pracy „określonych procedur badawczych”. „Czuję i szczęście, i smutek – przyznał cytowany przez zagraniczne media profesor historii medycyny z Pekinu Liu Changhua. – Powód satysfakcji jest oczywisty: lek artemizyna ratuje życie tysiącom ludzi. Ale jeśli to ma być przykład i wzór dla współczesnych odkrywców, to nie widzę w tym nic pozytywnego”. Medycyna naturalna W Chinach wciąż praktykuje blisko 200 tys. medyków, którzy leczą na podstawie starodawnych receptur, choć w ostatnim czasie nie jest to już tak modne jak dawniej. Chiński rząd nadal finansuje badania substancji naturalnych, próbując znaleźć dla nich lecznicze zastosowanie, co zdaniem młodszej generacji naukowców jest bardziej przejawem podtrzymywania tradycji i dziedzictwa kulturowego niż realnym wkładem w rozwój nauki. Finansowanie takich badań uważają za przykład rozrzutności oraz lekceważenie potrzeb nowoczesnej medycyny. Co ciekawe, na samą dr Tu przez wiele lat nie spływały w kraju specjalne zaszczyty. Nie przyznano jej dotąd tytułu członkowskiego w najbardziej prestiżowej instytucji, jaką jest Chińska Akademia Nauk – ponoć z powodu braku formalnego stopnia doktorskiego oraz niedostatecznego udziału w szkoleniach zagranicznych. Pytanie o szerszy dorobek naukowy również pozostaje bez odpowiedzi. Dziennikarze przez dwie doby szturmowali w Pekinie siedzibę Akademii Chińskich Nauk Medycznych (do 1985 r. jej nazwa brzmiała: Chińska Akademia Medycyny Tradycyjnej), gdzie Tu pracowała przez ponad 50 lat, próbując zdobyć bardziej szczegółowe informacje na jej temat. Dopiero cztery dni po komunikacie o Noblu władze Akademii zorganizowały konferencję prasową, podczas której dość enigmatycznie przedstawiono laureatkę. Jaka była przed przejściem na emeryturę? Szczera i pracowita. Jak licznym zespołem kierowała? 50-osobowym. Dlaczego została szefem? Nie wiadomo. Co udało się jej osiągnąć w 50-letniej karierze poza opracowaniem leku na malarię? Badała inne zioła, lecz bez sukcesu. W tym całym zgiełku, który od tygodnia panuje wokół dr Tu, ona sama mówi niewiele. Reporter z „Qianjiang Evening News”, lokalnej gazety z prowincji Zhejiang, skąd pochodzi laureatka, rozmawiał z nią telefonicznie. Potwierdziła, że o przyznaniu nagrody dowiedziała się z telewizji (niektóre źródła podały, że wiekowa Youyou ma tak mocno przytępiony słuch, że nie usłyszała telefonu, przez który przedstawiciele Komitetu Noblowskiego chcieli osobiście poinformować ją o nagrodzie). Dziennikarz zapytał, czy była zaskoczona. „Nie miałam szczególnych emocji” – odpowiedziała dr Tu. Dlaczego? – zapytał reporter. „Bo jest to zaszczyt nie tylko dla mnie, ale dla wszystkich chińskich naukowców”. Jeszcze trochę, a sędziwa badaczka skłonna byłaby przyznać, że to także wyraz uznania dla najczarniejszego w historii Chin okresu, zwanego rewolucją kulturalną – bo właśnie wtedy, z polecenia przewodniczącego partii komunistycznej Mao Zedonga, prowadziła swoje eksperymenty. Do dziś nie wiadomo, dlaczego na nią padł wybór, choć nie było niespodzianką, że przywódca kraju i wódz rewolucji zwrócił się o pomoc właśnie do Chińskiej Akademii Medycyny Tradycyjnej. Był 1967 r. Od trzech lat władza usuwała politycznych rywali – większość intelektualistów uznano za wrogów klasowych, więc wypędzono ich na wieś. Ale trwała też wojna w Wietnamie, skąd zaczęły napływać do Pekinu niepokojące wieści. Armia Północnego Wietnamu, bliskiego sojusznika, była wyniszczana przez wybuch epidemii malarii, która zagroziła także południowym Chinom. Przez jakiś czas radzono sobie, stosując chlorochinę, ale zarodźce szybko się na nią uodparniały. Potrzebne były nowe specyfiki. Projekt 523 Mao Zedong musiał ten problem rozwiązać. Powołał tajny projekt wojskowy pod kryptonimem „Project 523” – od daty jego rozpoczęcia, czyli 23 maja 1967 r. Główni chińscy eksperci od malarii, wraz z rzeszą innych naukowców, zostali wcześniej wygnani z Pekinu, więc ich laboratoria stały puste. Nie było nawet skąd skraść pomysłu na nowy lek, bo Amerykanie także nie radzili sobie z malarią u własnych żołnierzy (po obu stronach Pacyfiku przebadano w ciągu kilku lat blisko ćwierć miliona związków chemicznych pod kątem właściwości przeciwmalarycznych, lecz żaden nie okazał się skuteczny). Wtedy Mao przypomniał sobie o Akademii Medycyny Tradycyjnej, gdzie wskazano mu 39-letnią Tu Youyou – pilną młodą badaczkę, która studiowała w Pekinie zarówno farmakologię zachodnią, jak i chińską, bazującą wyłącznie na naturalnych surowcach. Pierwszym zadaniem dr Tu był wyjazd na wyspę Hajnan, aby przyjrzeć się z bliska, jak malaria wpływa na miejscową ludność. 4-letnią córeczkę musiała oddać na pół roku do sierocińca, a sama na kilka lat zanurzyła się w badaniu receptur związków roślinnych mogących pomóc w opanowaniu nawracających gorączek. W tym celu odbyła mnóstwo podróży po Chinach, z których przywoziła do Pekinu wskazówki lokalnych zielarzy. Przestudiowała bibliotekę swojej macierzystej Akademii, by trafić na trop jakiegoś związku. Jej zespół sporządził 380 wyciągów z ziół i poddał je testom na myszach. Spośród 2 tys. rece