Triumfalna brama w Warszawie?

Łuk Konstantyna obchodził 1700-lecie w ub.r. Pomnik wystawiono po zwycięstwie w bitwie na moście Mulwijskim w 312 r., w której 40-tysięczna armia Konstantyna pokonała wojska jego rywala, Maksencjusza, i zdobyła Rzym. Aby upamiętnić militarny sukces, trzy lata później wzniesiono kamienny łuk trójprzelotowy, kolejny tego typu monument, których w Rzymie tego czasu stało na trasie triumfu nawet kilkadziesiąt. Rzymianie czasów republiki z etruskiego rytuału oczyszczającego żołnierzy z bitewnej krwi uczynili paradę ku czci zwycięzcy. Było to największe wyróżnienie, na jakie mógł liczyć zwycięski wódz. Aby senat przyznał do niego prawo, musiał on spełniać szereg warunków – być wysokim urzędnikiem, wygrać wojnę z wrogiem zewnętrznym, zdobyć nowe ziemie i dotrzeć pod bramy Rzymu wraz z armią. Gdy dostał pozwolenie na triumf, mógł wjechać do miasta w kwadrydze albo konno (co było mniejszym zaszczytem) w towarzystwie senatorów, rodziny, jeńców i żołnierzy. Pochód z pompą mijał Pole Marsowe, Circus Maximus, Forum Romanum i docierał do świątyni Jowisza na Kapitolu. Honor bez triumfu Najprawdopodobniej na trasie triumfu wznoszono tymczasowe łuki, pod którymi przechodziła procesja. Pierwsza wzmianka o trwałych konstrukcjach pojawia się u Liwiusza. Pisze on, że w 196 r. p.n.e. Lucjusz Stertyniusz wzniósł ich aż trzy, mimo że senat nie przyznał mu triumfu po zwycięstwach w Hiszpanii. W czasach republiki zwycięscy wodzowie stawiali je z łupów wojennych i na własny koszt. – Były to ekswota dla bogów, którzy pomogli im odnieść sukces militarny, ale chodziło też o chwałę fundatora i prestiż jego rodu – tłumaczy dr Paweł Sawiński, historyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. – W cesarskim Rzymie prawo do wystawienia łuku zostało w praktyce zarezerwowane dla cesarza i członków jego najbliższej rodziny. W przeciwieństwie do czasów republiki wznoszono je na mocy uchwały senatu (stąd formuła Senatus Populusque Romanus) i ze środków publicznych. Do dziś w Rzymie zachowały się jedynie trzy cesarskie monumenty tego typu – poza wspomnianym łukiem Konstantyna łuk Tytusa i Septymiusza Sewera. Łuk Tytusa, choć ikonograficznie odwołuje się do zwycięstwa nad Judeą, nie miał nic wspólnego z triumfem, gdyż był wzniesiony w 81 r., po śmierci władcy, by upamiętnić jego ubóstwienie. Podobnie ten Septymiusza Sewera, którego dekoracja nawiązuje do wygranej wojny z Partami, ale zbudowano go w 203 r., by uczcić 10-lecie rządów tego cesarza. Inne łuki w stolicy uległy zniszczeniu, wiemy, jak wyglądały, dzięki monetom, na których chętnie je umieszczano. Miały one formę jedno- lub trójprzelotowej bramy dekorowanej standardowo scenami triumfu i rzeźbą cesarza w kwadrydze zwieńczającą monument. – Zdecydowana większość łuków, które my dziś postrzegamy jako triumfalne, było monumentami honoryfikacyjnymi bez związku z ceremonią triumfu. Tak postrzegali je sami Rzymianie, którzy najpierw zwali je fornix, a potem ianus (od ianitor, czyli odźwierny) i arcus, przy czym epitet triumphalis pojawił się dopiero w III w. i był rzadko stosowany – mówi starożytnik. Więcej łuków zachowało się poza Rzymem, gdzie podobnie jak rzymskie drogi, akwedukty, teatry czy termy, stanowiły monumentalny znak zasięgu imperium. Konteksty ich wzniesienia bywały różne – podzięka za różne inwestycje (np. łuk Trajana w Benewencie wzniesiono na jego cześć za zbudowanie drogi do Brundizjum) albo forma zaznaczania rzymskiej obecności na granicach prowincji (np. łuk Domicjana w dzisiejszej Moguncji). Bramy na granicach Wolnostojąca brama to uniwersalny symbol przejścia. Jej przekraczanie przypieczętowywało zmianę statusu lub stanu. To stąd w grobach egipskich tzw. ślepe wrota, przez które dusze zmarłych kontaktowały się ze światem żywych, czy budowane w Polsce do dziś na trasie przejazdu młodej pary bramy weselne. W Rzymie symbolika łuku też była złożona – przejazd pod łukiem w czasie triumfu był aktem oczyszczenia i symbolem zmiany wodza w bohatera lub półboga (aby przypomnieć mu, że jest tylko człowiekiem, niewolnik trzymający nad jego głową w czasie triumfu złoty laur powtarzał: „Hominem te memento”), natomiast nagrobne ianusy miały symbolizować przejście ze świata żywych do umarłych, a te stawiane na granicach – przejście ze strefy barbarzyńskiej do cywilizacji. W Rzymie fundator chciał oczywiście, by jego łuk stanął w jak najbardziej prestiżowym miejscu. Nic dziwnego, że ich liczba na trasie triumfu sukcesywnie rosła od czasów republiki do czasów cesarstwa. – Spore znaczenie urbanistyczne miały te łuki, które znalazły się poza trasą triumfu – łuk Germanika z Forum Augusta, który stał się monumentalnym przejściem do dzielnicy Subura, czy pośmiertny łuk Druzusa Starszego, który stanął gdzieś na początku Via Appia i zapoczątkował modę na wznoszenie takich monumentów wzdłuż tej drogi – mówi dr Sawiński. Łuk Konstantyna jest wyjątkowo eklektyczny, bo do dekoracji wykorzystano rzeźby z Forum Trajana oraz reliefy Hadriana i Marka Aureliusza, ale tradycja chrześcijańska lubi go odczytywać jako zapowiedź triumfu chrześcijaństwa, powołując się na legendę, jakoby Konstantyn zwycięstwo na moście Mulwijskim zawdzięczał walce pod znakiem krzyża. Zresztą chrześcijańska Europa stosunkowo szybko zaadaptowała triumf, czyniąc z niego symbol zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią. Łuki triumfalne zaczęły pojawiać się w kontekście pogrzebowym, jako alegoria bramy między światami (u nas motyw łuku triumfalnego po raz pierwszy znalazł się właśnie na nagrobku Jana Olbrachta z 1505 r.). – Świecki triumf w oprawie chrześcijańskiej odradza się we włoskim renesansie, czego najlepszym przykładem jest łuk upamiętniający zdobycie Neapolu przez Alfonsa V z 1470 r. w bramie Castel Nuovo – przypomina dyrektor Muzeum UW prof. Jerzy Miziołek. – Moda na triumfy dotarła też do Polski. Kilkudniową procesję po zwycięstwach Batorego opisał Mikołaj Rej, a fascynację łukami widać na fasadzie pałacu w Wilanowie. Nowy triumfalizm Dla zapatrzonych w antyk architektów nowożytnych rzymskie łuki triumfalne wydawały się idealne, by uczcić nowe zwycięstwa militarne i nowych bohaterów. Jednym z nich był Napoleon. Najpierw łuk upamiętniający jego zwycięstwo pod Austerlitz stanął w 1808 r. na placu Carrousel, a w 1836 r. zakończono budowę liczącego 50 m Arc de Triomphe na placu Gwiazdy. Obydwa kopiują antyczne wzorce – ten pierwszy formą przypomina łuk Konstantyna, drugi dekoruje scena z Napoleonem ubranym w togę i koronowanym przez Wiktorię. Anglicy też wzięli udział w tym XIX-wiecznym wyścigu na łuki, stawiając w Londynie Wellington Arch (1835 r.) i Marble Arch (1833 r.), ku czci swoich bohaterów i zwycięstw wojsk brytyjskich w wojnach z Napoleonem. Francuska gra łukami miała największy wpływ na urbanistykę Paryża – łuki ustawione w jednej linii utworzyły nową arterię komunikacyjną miasta, która sprawdza się do dziś, a jej dopełnieniem od 1990 r. stał się kolejny „łuk”, czyli nowoczesny, liczący 104 m, biurowiec w kształcie bramy w dzielnicy La Defense. Jedyne dwa łuki na terenie ziem polskich – wzniesiona w 1812 r. na cześć Bonapartego brama w Ślesinie i łuk w Jabłonnie z 1842 r. ks. Józefa Poniatowskiego – też są związane z epoką wojen napoleońskich, ale w samej Warszawie łuk nigdy nie stanął, choć już wcześniej kilkukrotnie myślano o jego budowie. – Architekt Giovanni Battista Gisleni planował, że łuk upamiętniający zwycięstwo Jana Kazimierza pod Beresteczkiem stanie obok kolumny Zygmunta. Hugo Kołłątaj widział Warszawę jako nowy Rzym, więc idea budowy łuku Stanisława Augusta pojawiła się po raz kolejny tuż przed rozbiorami. Potem rozważano jeszcze, czy przypadkiem nie nadać formy monumentalnej tymczasowemu łukowi wzniesionemu z okazji wjazdu Aleksandra do Warszawy po kongresie wiedeńskim, ale car wolał, by w tym miejscu stanął kościół jego imienia – wylicza prof. Miziołek. Po odzyskaniu niepodległości najbardziej godne uhonorowania ł