Arrasy z Wawelu pod lupą

Uczymy się o nich w szkole, a gdy zwiedzamy Wawel, są obowiązkowym punktem programu tuż obok głów w kasetonach z Sali Poselskiej. Nic dziwnego, bo te tkaniny z barwionej wełny, jedwabiu oraz nici metalowych są bezcenne nie tylko dlatego, że jest na nich kilka kilogramów złota i srebra. To największe w Europie jednorazowe zamówienie, którego wykonanie zajęło najlepszym brukselskim warsztatom tkackim ok. 10 lat. Co prawda za największego kolekcjonera tkanin epoki renesansu uchodził król Anglii Henryk VIII, ale jego zbiory prawie się nie zachowały, tymczasem z zamówionych w połowie XVI w. przez ostatniego Jagiellona ok. 160 gobelinów mamy aż 136 i tylko dwa są dziś poza Wawelem. Najbardziej imponujące to 19 arrasów ze scenami przedstawiającymi dzieje pierwszych rodziców, Noego i budowę wieży Babel; 44 to werdiury, czyli krajobrazy ze zwierzętami egzotycznymi i fantastycznymi, oraz tkaniny z herbami Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego i monogramami Zygmunta Augusta. Bogactwo tkaniny, doskonałe odtworzenie postaci i żywe kolory miały robić wrażenie i podnosić prestiż króla i dworu, dlatego po przyjeździe na Wawel w 1553 r. zaprezentowano je na weselu z Katarzyną Habsburżanką, a potem wieszano, by podkreślić wagę kolejnych uroczystości. W XX w. zawisły w krużgankach podczas pogrzebu prochów Słowackiego (1927 r.), z okazji 600-lecia koronacji Kazimierza Wielkiego (1933 r.) czy wizyty Jana Pawła II (2002 r.). Ale to nie jedyne wycieczki, jakie odbyły. Lektura „Dziejów arrasów Zygmunta Augusta” Marii Hennel-Bernasikowej uzmysławia, jak wiele zbiegów okoliczności sprawiło, że kolekcja nie uległa zniszczeniu i rozproszeniu jak wiele innych. Kolekcja wędrowna Tuż po śmierci Zygmunta Augusta, zgodnie z testamentem, tapiserie podzielono na trzy części i oddano jego trzem siostrom – Annie, Zofii i Katarzynie. Ta ostatnia, żona szwedzkiego króla Jana III Wazy, otrzymała swoją część kolekcji w 1587 r. Gdybyśmy nieco później nie wybrali na króla Polski jej syna Zygmunta, tkaniny nie wróciłyby wraz z nim do Warszawy. – Kolejnym łutem szczęścia było to, że arrasów nie wywieziono w czasie potopu do Szwecji, oraz fakt, że gdy Jan Kazimierz abdykował, zastawił je i wysłał do Gdańska. Gdy za Sobieskiego sejm chciał je sprzedać, najpierw musiał je wykupić, na co nie miał funduszy. Udało się to dopiero w 1724 r., ale wtedy arrasy wróciły do Warszawy, gdzie znów, aż do rozbiorów, służyły jako prestiżowa dekoracja najważniejszych uroczystości – przypomina Magdalena Ozga, kierowniczka działu tkanin na Wawelu. Gdy wraz z wyposażeniem pałacu trafiły do Rosji, rozdzielono je na kilka carskich kolekcji, dopiero po odzyskaniu niepodległości, na mocy traktatu ryskiego, wróciły do swego pierwotnego miejsca pobytu – na Wawel. Pociąg z arrasami, który wjechał na Dworzec Główny w 1928 r., witał rozentuzjazmowany tłum krakowiaków. Nie wszystko jednak wróciło – część uległa uszkodzeniu, a tapiserie nad- i podokienne przerobiono na obicia kanap. Ale i tym razem arrasy nie zagrzały miejsca w domu, bo w 1939 r. wyjechały wraz z rządem do Bukaresztu, potem przez Marsylię i Londyn trafiły do Kanady, skąd dopiero po długich negocjacjach (gubernator Quebecu był zażartym antykomunistą) udało się je ściągnąć w 1961 r. Tkaninom nie służą podróże, bo wiążą się z niebezpiecznymi dla nich zmianami warunków – różnicami wilgotności, temperatury i naświetlenia. – Wystarczy wywiesić wyprane tkaniny na słońce i promieniowanie ultrafioletowe sprawi, że jedna strona na zawsze się odbarwi. Podobnie z arrasami, w których kolory na rewersie są znacznie bardziej żywe – zdradza Ozga. Aby uniknąć fotodegradacji, zabytkowe tapiserie trzyma się w zaciemnieniu (lub – jak na Wawelu – nie otwiera się okien, bo te nie przepuszczają światła UV), utrzymuje stabilną temperaturę i wilgotność. Arrasy są oczkiem w głowie konserwatorów, bo tkaniny to jedne z najkrócej żyjących obiektów muzealnych – nici się starzeją, blakną i pokrywa je trudny do usunięcia brud. Dzięki tzw. funduszom norweskim (ufundowanym przez Norwegię, Liechtenstein i Islandię środkom na badanie i konserwację najważniejszych zabytków w krajach nowo przyjętych do UE) po raz pierwszy sięgnięto do nauk ścisłych, by się dowiedzieć, czy Wawel jest bezpiecznym miejscem do ich przechowywania i co robić, aby tapiserie jak najdłużej cieszyły oczy zwiedzających. Na pierwszy ogień poszło badanie kolorów. Na Politechnice Warszawskiej prof. Maciej Jarosz i dr Katarzyna Lech za pomocą chromatografii ustalili, że do farbowania wełnianych nici na niebiesko użyto indyga; na czerwono i fioletowo marzanny barwierskiej i koszenili, a na żółto janowca barwierskiego i rezedy. Natomiast dr hab. Tomasz Łojewski z Uniwersytetu Jagiellońskiego zajął się światłotrwałością arrasów, próbując odpowiedzieć, jak długo zachowają kolory. Okazało się, że te nici, którymi uzupełniali tapiserie konserwatorzy, będą szybciej blaknąć niż reszta, bo ich światłotrwałość jest mniejsza niż oryginałów. – Dzięki tym badaniom wiemy też, które barwniki są najmniej odporne na światło, a to ma duże znaczenie przy podejmowaniu decyzji na temat ich przyszłej konserwacji – cieszy się Ozga. W tym samym czasie specjalistka chemii konserwatorskiej dr Monika Aksamit-Koperska pod czujnym okiem dr hab. Joanny Łojewskiej badała kinetykę degradacji wełny. Aby uzyskać materiał o właściwościach chemicznych podobnych do arrasów, sztucznie postarzyła modelową tkaninę z wełny i jedwabiu, wkładając ją na 56 dni do „wehikułu czasu” – urządzenia przypominającego piekarnik. Można w nim kontrolować temperaturę, wilgotność i stężenie odpowiadających za charakterystyczny zapach staroci lotnych związków organicznych (np. kwasu octowego). Zebrane w spektroskopii w podczerwieni widma oraz wyliczone przez dr Aksamit-Koperską markery pozwoliły ustalić, że wełna ulega degradacji szybciej niż jedwab, dlatego to najpierw ją należy poddać konserwacji. – Poza tym należy się pozbyć lotnych związków organicznych z galerii i magazynów, wietrząc je, a w procedurach konserwatorskich unikać kwasów. Nie rekomendujemy jeszcze umieszczania arrasów w ramach anoksyjnych, w których tlen zastępuje obojętny gaz, bo nie sprawdziliśmy, jak zachowują się w nich barwniki. Nie sposób oceniać wieku tkaniny na podstawie badań chemicznych, bo degradacja zależy od warunków przechowywania i przebiega bardzo różnie, ale może być tak, że kolory są jeszcze wyraźne, a tkanina kruszy się i rozchodzi, co oznacza, że są pod względem fizykochemicznym w kiepskim stanie. W kolejnym etapie chemicy będą badać wpływ różnych barwników na degradację nici, tymczasem już wiadomo, że niepożądany ze względu na wyrazistość kolorów i estetykę tapiserii brud niekoniecznie jest ich najgorszym wrogiem. Spoiwo z kurzu Tkanina ze względu na swoją budowę i chłonność to materiał ze wszystkich zabytków muzealnych najbardziej chłonący zanieczyszczenia. Co prawda Wawel okazał się tak czysty, że badaczom trudno było pobrać próbki brudu i kurzu, ale gdy już się to udało, w ich składzie znaleziono kwasy karboksylowe, tłuszcze, resztki białkowe (np. naskórek) oraz krzemiany i kredę (zamek stoi na piaskowcu). Świetną wiadomość dostarczyła mikrobiolog prof. Katarzyna Turnau z UJ, która wprawdzie znalazła uśpione zarodniki grzybów, ale uspokoiła, że warunki w magazynach i galerii nie sprzyjają ich rozwojowi. Równie pocieszające okazały się badania powietrza wykonane przez norweskich specjalistów, bo ch