Wędrówki ludów: od migracji do innowacji

Wizja autochtonicznych kultur, rozwijających się na określonym terenie bez kontaktu z innymi, to anachronizm, tym bardziej że wyobrażenia o ich rozkwitach i upadkach ignorują złożoność przemian wciąż modyfikujących świat, przekonuje prof. Friederike Fless, szefowa Niemieckiego Instytutu Archeologicznego (DAI). Dlatego rozpoczęty przez DAI w 2013 r. program Connecting Cultures nie skupia się na artefaktach, tylko na ludziach, którzy je tworzyli, bada ich wędrówki, rozwój wiedzy, zmiany tożsamości. Wiedza o migracjach, postępie i kontaktach kultur w przeszłości dostarcza danych pomagających przewidywać rozwój świata. Między XI a IX tys. p.n.e. na terenie Bliskiego Wschodu ludzie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia, udomowili zwierzęta i rośliny, zaczęli wypalać ceramikę, wykształciły się nowe formy organizacji społecznej. Od VIII tys. p.n.e. rolniczy tryb życia zaczął się upowszechniać najpierw na terenach Europy Południowo-Wschodniej, potem krok po kroku na całym kontynencie. Rolnictwo, które dziś uważamy za fundament cywilizacji europejskiej, przybyło z Bliskiego Wschodu, przekonuje biorąca udział w projekcie DAI prof. Eszter Bánffy. Z jej badań wynika, że pasem transmisyjnym dla procesu neolityzacji Europy Środkowej, czyli przejścia na tym obszarze od łowiectwa i zbieractwa do rolnictwa, była rozwijająca się w zachodniej części Kotliny Karpackiej kultura starczewska – nazwana od stanowiska Starčevo w Serbii. Jej przedstawiciele byli ostatnimi emigrantami genetycznie wywodzącymi się z Anatolii. To oni przynieśli społeczno-kulturowy „pakiet innowacyjny”, który nieodwracalnie zmienił Europę. Neolityzacja Europy nie była rewolucją, tylko długotrwałym i złożonym procesem, ale błędem jest wyobrażanie go sobie jako misji cywilizacyjnej, podczas której „wyżej rozwinięta” kultura uczy „prymitywną” – przekonuje prof. Bánffy. Wcześni rolnicy przesuwali się od południa ku północy i na zachód, omijając początkowo enklawy zajmowane przez grupy myśliwsko-zbierackie. Spotkania były jednak nieuchronne. Na kontakty korzystnie wpłynęło spowolnienie wędrówki imigrantów w północno-zachodniej części Kotliny Karpackiej, gdyż musieli dostosowywać gospodarkę rolniczą do coraz chłodniejszego i wilgotniejszego klimatu. To stworzyło warunki, by się od siebie wzajemnie uczyć, bo także przybysze-rolnicy wiele się nauczyli od prowadzącej osiadły tryb życia ludności mezolitycznej, świetnie przystosowanej do lokalnych warunków i umiejącej maksymalnie wykorzystać zasoby środowiska. W konsekwencji w połowie VI tys. p.n.e. wykształciła się nowa kultura i nowa tożsamość, tzw. kultura ceramiki wstęgowej. Jej wcześni przedstawiciele, będący potomkami imigrantów z południowego-wschodu, przeszli przez Bramę Morawską i szybko skolonizowali rozległe tereny dzisiajszych Austrii, Niemiec i Polski, gdzie znaleźli nie tylko żyzne ziemie uprawne, ale i złoża soli, która jako niezbędny dodatek do ubogiej w chlorek potasu diety roślinnej i główny środek do konserwowania żywności była cennym towarem na wymianę. Pożytki z imigrantów Ciekawych informacji na temat roli imigrantów z Syro-Palestyny w procesie budowy egipskiego Nowego Państwa dostarczyły prace archeologów austriackich, badających kontakty kultur we wschodnim basenie Morza Śródziemnego w II tys. p.n.e. Teksty egipskie i przekazy antyczne ukazują czasy kryzysu Egiptu podczas II Okresu Przejściowego (ok. 1750–1550 p.n.e.) jako traumatyczne. Wynika z nich, że kraj nad Nilem najechali i brutalnie podbili Azjaci zwani Hyksosami (od egipskiego Hekau Chasut – „władcy obcych krajów”). Jak pisał Maneton, egipski kapłan i kronikarz z III w. p.n.e., Hyksosi „traktowali mieszkańców Egiptu z okrucieństwem, mordując jednych, a kobiety i dzieci innych sprzedając w niewolę”. Jednak badania Austriaków w stolicy Hyksosów Auaris w północno-wschodniej Delcie (dziś Tell el-Dabaa) dowodzą, że wyglądało to zupełnie inaczej. W czasach Średniego Państwa (ok. 2050–1750 p.n.e.) w Egipcie brakowało siły roboczej. Dlatego władcy, by zdobyć niewolników, organizowali wyprawy do Nubii i kupowali ich w Syro-Palestynie. Egipt przyciągał też imigrantów szukających lepszego życia. We wschodniej Delcie osiedlały się całe grupy Kananejczyków. W dawniej egipskiej osadzie na stanowisku Tell el-Dabaa ok. 1800 r. p.n.e. mieszkali już także liczni imigranci. Gdy zaczął się II Okres Przejściowy, region ten był już w dużej mierze zasiedlony przez Azjatów, pracujących jako kucharze, służący, tkaczki, chłopi, wincerze i browarnicy. Później do Auaris napłynęli też cenieni rzemieślnicy, cieśle okrętowi, producenci żagli, marynarze i kupcy. Gastarbeiterzy kierujący ekspedycjami górniczymi na Synaj oraz handlem z Lewantem i Egeą zaczęli zdobywać wysokie stanowiska. Kiedy królowie słabej XIII dynastii przestali panować nad całym krajem, ci lokalni przywódcy o azjatyckich korzeniach przejęli kontrolę nad częścią Delty jako XIV dynastia. Około 1650 r. p.n.e. skonsolidowane elity Auaris przejęły kontrolę nad Dolnym i Środkowym Egiptem i utworzyły silną XV dynastię Hyksosów, której podlegali rdzennie egipscy, ale lokalni królowie w górnoegipskich Tebach (XVII dynastia). Początkowo koegzystencja azjatyckiej Delty i egipskiej doliny przebiegała pokojowo, a Hyksosów uznano za legalnych władców. Auaris stało się ich rezydencją, stolicą i wielkim ośrodkiem handlu. Jak szacuje prof. Manfred Bietak, długoletni szef austriackich wykopalisk w Tell el-Dabaa, w wyniku napływu kolejnych fal imigrantów z Azji liczba mieszkańców miasta urosła do 30 tys. Z czasem dla egipskich elit z południa hegemonia Hyksosów stała się na tyle upokarzająca, że wywołały bunt. Po początkowych niepowodzeniach ok. 1550 r. p.n.e. Ahmose z Teb w końcu zdobył Auaris i wypędził elity hyksoskie z Egiptu. Większość ludności pochodzenia azjatyckiego jednak została i służyła nowemu panu, a Auaris przetrwało jako port i centrum handlu oraz ważny punkt koncentracji wojsk przed wyprawami do Palestyny. Według badaczy austriackich Hyksosi i imigranci z Azji odcisnęli wyraźne piętno na egipskiej kulturze materialnej Nowego Państwa, wprowadzając konia i rydwan, szybkoobrotowe koło garncarskie i sztukę rżnięcia pieczęci. Egipcjanie przejęli od nich wyżej rozwiniętą metalurgię brązu i niemal całe uzbrojenie: łuk kompozytowy, krótkie oszczepy, topory bojowe i miecze chepesz. Specjaliści z Azji udoskonalili uprawę winorośli i produkcję wina. Można zatem powiedzieć, że Egipt królowej Hatszepsut, Totmesa III i Ramzesa Wielkiego stał się imperium, korzystając z dziedzictwa i innowacyjności tych, których uważano za barbarzyńców i ciemiężycieli. Antyczna globalizacja Od VIII do VI w. p.n.e. Morze Śródziemne było świadkiem wielkiego poruszenia i przybierającej na sile fali globalizacji. Sieci powiązań wzdłuż rzek i szlaków handlowych sięgały na północy terytoriów Celtów, na południu obejmowały północną Afrykę, która przez Egipt była powiązana z cywilizacjami Bliskiego Wschodu. Półwysep Arabski przez Ocean Indyjski miał kontakty z Indiami, a te z Azją Środkową i Wschodnią. Liczne grupy ludzi szukały nowych możliwości handlu, inne nowych miejsc do życia. Od połowy VIII w. p.n.e. szybko rozwijała się Grecja. Podwaliny tego rozwoju położono już wcześniej, gdy powstały greckie faktorie na Cyprze (np. w Kition) oraz w Syrii (np. w Al Mina), skąd do Grecji docierały wpływy orientalne. Zapewne już w IX w. p.n.e. Grecy nawiązali kontakty z dominującymi wówczas gospodarczo na Morzu Śródziemnym Fenicjanami. Choć później wieszali psy na semickich kupcach, wiele im zaw