Komu zagraża sztuczna inteligencja

Postęp techniczny przyspiesza, wystarczy spojrzeć na nagłówki prasowe. I na sklepowe półki, na których co kilka miesięcy następuje wymiana smartfonów na nowe, jeszcze większe i lepsze. Samochody już dawno przestały być urządzeniami do transportu, są teraz mobilnymi centrami komunikacyjno-rozrywkowymi nafaszerowanymi elektroniką i sztuczną inteligencją. Kierowca zaczyna coraz bardziej przeszkadzać swoją ludzką nieprzewidywalnością, więc upowszechnia się pomysł, by go wyeliminować z gry. Stanie się zbędny, podobnie jak sto lat temu silnik spalinowy okazał się wyrokiem na konie. Nadchodzi nowa era maszyn, przekonują Erik Brynjolfsson i Andrew McAfee w książce bestsellerze „The Second Machine Age” (Drugi wiek maszyn). Dowodzą w niej, że na skutek inwazji nowych, inteligentnych technologii, ludzkość czeka podobna zmiana, jaką wcześniej wywołało upowszechnienie się nowych form wytwarzania energii opartych na parze i elektryczności. Mechanizacja umożliwiła rewolucję przemysłową i doprowadziła do wielkiej przemiany struktury społeczno-gospodarczej. Teraz ma być podobnie, ale też inaczej. Inaczej, bo do gry wkraczają maszyny nowej generacji – automaty zdolne do zastąpienia nie tylko pracy ludzkich rąk, ale także mózgu. Automatyczne pojazdy zdolne do poruszania się bez kierowcy to tylko jeden, choć nie jedyny przykład nadchodzących zmian. Jeśli Brynjolfsson i McAfee mają rację, to już niedługo teksty w POLITYCE będą pisać automaty. W Polsce chroni nas jeszcze egzotyka polszczyzny, ale w Stanach Zjednoczonych systemy oparte na sztucznej inteligencji wypierają dziennikarzy już od kilku lat. A napędzani faustowską ambicją inżynierowie testują je w kolejnych nowych rolach: kompozytorów, autorów powieści, lekarzy diagnostów. Zapowiedzi przekładają się na konkretne prognozy dotyczące rynku pracy. Michael Osborne i Carl B. Frey, ekonomiści z Oksfordu, opublikowali w 2013 r. raport o przyszłości pracy, który mocno poruszył wyobraźnię. Wynika z niego, że w ciągu dwóch dekad 47 proc. dających obecnie największe zatrudnienie miejsc pracy w gospodarce amerykańskiej będzie można zautomatyzować. Podobne rachunki dla Polski wykonali Dominik Batorski i Marek Błażewicz. Okazało się, że na półperyferiach kapitalizmu sytuacja jest jeszcze gorsza i automatyzacją zagrożonych jest 56 proc. miejsc pracy. O tych przemianach pisaliśmy wielokrotnie w POLITYCE, a niedawno w „Gazecie Wyborczej” Artur Włodarski opublikował obszerny tekst podsumowujący stan wszystkich współczesnych lęków związanych z rozwojem automatyzacji i sztucznej inteligencji. Co stanie się z człowiekiem i ludzkością, gdy: „niezależnie od tego, czy go zabije, czy unieśmiertelni, sztuczna inteligencja wpierw wyręczy człowieka we wszystkim. Uwolni go od pracy. Nie będzie bowiem sensu, by robił coś, co ona zrobi lepiej, szybciej i taniej”. Kwestia rozumienia losu Gdyby chodziło jedynie o brak konieczności pracy, pewno byśmy sobie jakoś z tym poradzili – z problemem tym, w sensie pozytywnym, zmagał się już pod koniec XIX w. Paul Lafargue, zięć Karola Marksa, w dziele „Le Droit à la paresse” (Prawo do lenistwa). Większym wyzwaniem jest sama sztuczna inteligencja i otaczający ją kontekst naukowo-filozoficzny. Najlepiej stawkę tę określa jeden z ideologów polskiej prawicy socjolog Andrzej Zybertowicz, który ze swymi współpracownikami ogłosił opracowanie o znamiennym tytule „Samobójstwo Oświecenia”: „Twierdzimy, iż rozpoczął się proces, który, w wariancie łagodniejszym, może ludzi pozbawić zdolności do rozumienia swojego losu (to właśnie byłoby samobójstwo oświecenia), zaś w wariancie skrajnym może ludzkość całkiem unicestwić”. Przypominijmy, w uproszczeniu, że projekt oświecenia polegał na uznaniu autonomii człowieka zdolnego do samodzielnego myślenia zgodnie z zasadą Sapere aude! (Odważ się myśleć!) wyrażoną przez Immanuela Kanta. Ta odwaga ma prowadzić ludzkość do dojrzałości, czyli zdolności rozpoznawania i rozumienia własnej kondycji, a następnie stanowienia praw i tworzenia społeczeństwa zgodnie z zasadami rozumu, a nie w oparciu o tradycję czy normy narzucone przez religię. Oświeceniowy rozum wyrwał się spod kontroli, wykorzystując krytykę religii, po czym sam uległ sakralizacji ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami. Nieoczekiwanym efektem tego procesu jest rozwój neuronauki, która za cel swoich badań wzięła umysł. To, co dotychczas było domeną filozofii, np. kategoria wolnej woli, dla neuronauki jest przedmiotem badań empirycznych. Już nie tylko świat, ale i istota człowieczeństwa jest odczarowywana przez naukę, a uzyskiwana w ten sposób wiedza staje się podstawą prac nad systemami technicznymi coraz bardziej konkurującymi z ludźmi. Momentem krytycznym ma być wytworzenie silnej sztucznej inteligencji, a więc systemu technicznego zdolnego do autonomicznego umysłowego rozwoju. W najlepszym wypadku oznacza to stan, w którym rozwój techniki wymknie się spod ludzkiej kontroli, a człowiek straci zdolność do krytycznej analizy otaczającej go rzeczywistości. Bo jak rozumieć świat nasycający się inteligencją przekraczającą siłę ludzkiego rozumu? Tym samym główny postulat oświecenia zostanie unieważniony, wrócimy do wieków ciemnych. To wariant optymistyczny. Pesymistyczny przedstawił już kilkanaście lat temu Bill Joy, genialny inżynier związany z korporacją Sun Microsystem. W głośnym eseju „Why the Future Doesn’t Need Us” (Dlaczego przyszłość nas nie potrzebuje) pisał o tym, że świat silnej sztucznej inteligencji już nie będzie ludzi potrzebował, a więc i wątpliwe, czy będzie ich utrzymywał. W tej perspektywie (a niektórzy wieszczą, że dotyczy ona przyszłości odległej najdalej o 30–40 lat) obawa, że zgnuśniejemy pozbawieni konieczności pracy, to całkiem atrakcyjna wizja. Świat bez ludzi już mniej cieszy. Czy więc rzeczywiście jesteśmy świadkami samobójstwa oświecenia, doprowadzenia „rewolucji rozumu” do kresu? Potencjalnie wszystkie strachy, jakie wymieniają Artur Włodarski oraz Andrzej Zybertowicz ze swoimi współpracownikami, są prawdziwe – rzeczywiście „inteligentne” maszyny wygrywają rozgrywki z arcymistrzami, niezależnie czy będą to szachy, Jeopardy! (u nas: Vabank!) czy też gra go. Rzeczywiście samochody bez kierowców już w trybie testowym jeżdżą po ulicach różnych miast na świecie. I rzeczywiście systemy techniczne, takie jak Google lub Facebook, stają się coraz bardziej złożone. Jest jednak jeden zasadniczy problem. Postludzki swiat Wizja skoku do królestwa omnipotentnej sztucznej inteligencji oparta była na przekonaniu, że postęp techniczny nie dość, że trwa, to ciągle przyspiesza. Doskonałym wyrazem logiki przyspieszenia było tzw. prawo Moore’a ogłoszone w 1965 r. przez Gordona Moore’a, współtwórcę koncernu Intel. Zauważył on, że liczba komponentów, jakie można umieścić na jednostce powierzchni układu scalonego, podwaja się co roku. W latach 70. obserwacja została zaktualizowana – na podwojenie „upakowania” (a więc i wydajności) potrzeba było dwóch lat. Prawo Moore’a przekłada się na geometryczny wzrost mocy mikroprocesorów, co z kolei oznacza, że najzwyklejszy współczesny smartfon bije na głowę system komputerowy, jaki wspomagał księżycowy lot Apollo. Ray Kurzweil, amerykański wynalazca i ważna postać w hierarchii Google, z logiki przyśpieszającego postępu technicznego wyprowadza logiczny wniosek – w pewnym momencie musi dojść do nieciągłości, osobliwości oznaczającej narodziny nowego, już postludzkiego świata. Mogłoby to się wydarzyć nawet około połowy tego stulecia. Tylko że na początku 2016 r. firmy produkujące mikroprocesory ogłosiły nową mapę drogową dla swej branży, będącą niczym innym niż nekrologiem dla prawa Moore’a. Co się stało? Wyścig przestał się opłacać. Wybudowanie nowej fabryki najbardziej zaawansowanych układów elektronicznych to dziś 7 mld dol. Tymczasem zwroty coraz wyższych kosztów są coraz mniejsze, zauważa tygodnik „The Economist” – przychody Intela, największego gracza na mikroprocesorowym rynku, wzrosły między 2011 a 2015 tylko o 2 proc. Koniec prawa Moore’a nie oznacza końca rozwoju nowych technologii i wzrostu możliwości komputerów. Naukowcy i inżynierowie poszukują pilnie nowych materiałów i metod. Jedną z wielkich nadziei jest tzw. komputer kwantowy. Pomysłów nie brakuje, jednak historia prawa Moore’a przypomina sprawę zasadniczą – postęp techniczny nie odbywa się w próżni, tylko w ramach kapitalistycznej machiny akumulacji kapitału. I trwa tak długo, jak długo przynosi odpowiednie zwroty inwestycji. I właśnie o to należy pytać, myśląc o sztucznej inteligencji: czy będzie się opłacać? Czy otworzy nowe pole kapitalistycznej ekspansji? Odpowiedź nie jest wcale oczywista, bo jak zauważają Fredrik Erixon i Björn Weigel w książce „The Innovation Illusion” (Złudzenie innowacji), współczesna gospodarka ma problem nie z rosnącym tempem postępu technicznego, ale z malejącą podażą przełomowych innowacji. Zafascynowani telefonią komórkową i internetem, rzeczywiście wielkimi objawieniami początku XX w., nie zauważyliśmy, że od lat 70. XX w. kapitalistyczna machina zaczęła tracić swój dynamizm. W gospodarce amerykańskiej, ciągle najbardziej dynamicznej, od lat 70. maleje udział inwestycji prywatnych mierzonych zarówno jako odsetek PKB, jak i kapitału. A bez rosnących inwestycji nie ma wzrostu innowacji, czyli też postępu. Maleje także energia amerykańskiej przedsiębiorczości – tylko 10 proc. firm w USA ma mniej niż rok, w najlepszym okresie odsetek ten osiągał 16 proc. Z kolei liczba firm starszych niż 16 lat wzrosła między 1992 a 2011 r. o połowę. Starzeją się także przedsiębiorcy. W 1996 r. 35 proc. start-upów (a więc firm nastawionych na innowacje) zostało założonych przez ludzi w wieku 20–30 lat. W 2014 r. odsetek ten zmalał do 18 proc. Do tego, wbrew medialnemu szumowi i modzie na start-upy wśród polityków, ich udział wśród firm maleje i daleko teraz do rzeczywiście pięknego początku lat 90. Nowe start-upy, w 95 proc. nie przyniosą zapowiedzianych zwrotów inwestycji, 30–40 proc. zużywa zainwestowany kapitał w całości bez żadnego pożytku. Świat bliski stagnacji Jeszcze kilka lat temu wydawało się, że odpowiedzią na malejący dynamizm gospodarek zaawansowanych będzie świeża energia rynków wzrastających. Eksperci banku Goldman Sachs ogłosili w 20