Zwierzęta potrafią zrozumieć człowieka

Gorylica Koko przyszła na świat w 1971 r. w ogrodzie zoologicznym w San Francisco, skąd dwa lata później zabrała ją Francine Penny Patterson, wówczas doktorantka w Stanford University. Chciała spróbować nauczyć tę blisko spokrewnioną z człowiekiem małpę zmodyfikowanej wersji języka migowego oraz rozumienia ludzkiej mowy. Według Patterson Koko potrafi dziś pokazywać rękami około tysiąca znaków i rozumie ok. 2 tys. słów wypowiadanych po angielsku. Amerykanka zaś nadal opiekuje się gorylicą, której poświęciła niemal całe swoje życie. Koko chcieć kota Filmy pokazujące Koko są ogromnie popularne w internecie. A jeden z nich cieszy się szczególnym powodzeniem – widać na nim, jak gorylica za pomocą języka migowego pewnego dnia dała do zrozumienia (gdyż nie potrafi wypowiadać złożonych gramatycznie zdań), że chciałaby mieć kota. Takiego, jakiego widziała w pokazywanych jej książeczkach z obrazkami. Na 13. urodziny Koko opiekunowie przynieśli więc kartonowe pudełko z małymi kotkami, spośród których wybrała szarą samiczkę i sama nadała jej imię All Ball. Gorylica opiekowała się nią jak małym dzieckiem, ale pół roku później kotka została przejechana przez samochód. Na filmie można zobaczyć, jak Patterson informuje o tym Koko, a ta pokazuje w języku migowym słowa: bad, sad, bad, frown, cry, frown, sad (źle, smutek, nachmurzyć się, płakać). A później sama w swoim zamkniętym pomieszczeniu wydaje dźwięki przypominające ludzki płacz. Dlaczego ten krótki film jest tak bardzo poruszający, nietrudno się domyślić: współodczuwamy smutek po stracie przez kogoś bliskiej istoty. Ale jego siła emocjonalna tkwi jeszcze w czymś: przedstawiciel innego gatunku – potężna gorylica rodem z afrykańskiej dżungli – wyraża uczucia tak podobne do naszych. Ludzie uwielbiają antropomorfizować, czyli dostrzegać w zachowaniu zwierząt emocje czy motywacje podobne do własnych. Dzięki temu koty, psy, a szczególnie małpy stają się im jeszcze bliższe. Równocześnie lubimy podkreślać różnice dzielące nas od reszty ożywionej przyrody. Nawet od naszych najbliższych małpich kuzynów, szympansów, którym pod względem podobieństwa genetycznego bliżej do ludzi niż goryli. Homo sapiens ma posiadać zdolności, jakimi nie może się pochwalić żadne inne zwierzę, i dzięki temu być absolutnie wyjątkowy. Trudno się nie zgodzić, że to ludzie badają goryle i szympansy, a nie na odwrót, oraz że budują komputery, piszą książki, latają w kosmos. Żadna inna ziemska istota pod tym względem nawet się do nich nie zbliża. Dlaczego? Bo gatunek ludzki ma inteligentny umysł, kulturę, język, samoświadomość, potrafi posługiwać się narzędziami i kooperować, dzieląc pracą. Ale czy rzeczywiście wśród zwierząt wymienione wyżej zdolności/cechy, nawet w jakiejś zalążkowej formie, w ogóle nie występują? Małpa z dzidą Kwestia ta od dawna jest przedmiotem naukowych dociekań i debat. I dzięki temu możemy dziś już z dużą dozą pewności stwierdzić, że wiele z owych absolutnie unikatowych ludzkich cech zupełnie wyjątkowymi jednak nie jest. Weźmy język. To prawda, żadne z ziemskich stworzeń nie komunikuje się równie sprawnie i w tak wyrafinowany sposób jak ludzie. Ale to nie znaczy, że komunikacja w świecie przyrody nie występuje. Np. delfiny butlonosy używają na określanie danego osobnika konkretnych dźwięków podobnych do naszych imion i nazwisk oraz potrafią reagować na nagrane własne imię. Pszczoły za pomocą ruchów ciała komunikują m.in. odległość i kierunek, gdzie znajduje się źródło pożywienia. Narzędzia? Naukowcy byli w szoku, gdy po raz pierwszy zobaczyli, jak szympansy posługują się dwoma kamieniami – służącymi jako młotek i kowadło – rozbijając twarde orzechy, czy specjalnie przygotowanymi patyczkami wyciągają termity z kopców, co tylko na pierwszy rzut oka wygląda jak prosta czynność. Stosunkowo niedawno okazało się, że małpy te potrafią ostrzyć zębami urwane gałęzie i posługiwać się nimi jak dzidami, polując m.in. na ukryte w dziuplach małpiatki. Kultura? Jeśli będziemy ją rozumieć jako przekazywanie między sobą i pokoleniami nabytej wiedzy, to posiadają ją nie tylko małpy, ale również np. walenie, a konkretnie humbaki, które umieją przekazywać sobie nowo wymyślone sposoby polowania na małe ryby. Umysł? Niedawno w POLITYCE (nr 42) kognitywiści Mateusz Hohol i Łukasz Kwiatek tak odpowiadali na to pytanie: „Małpy są zdolne nie tylko do sprawnego odnajdywania się w świecie fizycznym – rozumieją przyczynowość, potrafią nią także manipulować za sprawą narzędzi i przeprowadzać proste wnioskowania zgodnie z zasadami logiki – ale również w świecie społecznym, który jest bardziej dynamiczny i mniej podatny na kontrolę, dlatego znacznie bardziej wymagający poznawczo. Stwierdzenie, że posiadają umysły (czy, jak kto woli: myślą), nie będzie chyba zatem na wyrost”. Aczkolwiek w pewnej kwestii dotyczącej umysłów ludzi i zwierząt spór pozostaje wciąż żywy. Choć i tu pewien wyrafinowany eksperyment, którego wyniki niedawno ogłoszono, sporo namieszał. A chodzi o tzw. teorię umysłu i pytanie, czy jakieś ziemskie organizmy poza Homo sapiens coś takiego w ogóle mają. Nazwa teoria umysłu może być trochę myląca, gdyż nie odnosi się do jakiejś filozofii czy koncepcji umysłu, czego zresztą zwierzęta raczej na pewno nie mogłyby wykreować. Teoria oznacza tutaj coś innego. Najkrócej teorię umysłu można zdefiniować jako umiejętność wnioskowania na temat stanu mentalnego drugiego osobnika – m.in. jego intencji, przekonań, pragnień czy wiedzy – i na tej podstawie przewidywania zachowania. Jest to więc teoria tylko w tym sensie, że nie da się bezpośrednio wniknąć w czyjś umysł. Zmusza nas to zatem do zgadywania (czyli właśnie teoretyzowania), co też dzieje się w głowie drugiego człowieka, np. na podstawie mimiki, zachowania, kontaktów społecznych i doświadczeń własnego umysłu. Termin teoria umysłu wprowadzili do debaty naukowej w 1978 r. dwaj amerykańscy uczeni z University of Pennsylvania David Premack i Guy Woodruff w artykule: „Czy szympansy mają teorię umysłu?”. Zanim zdradzimy, jak odpowiedzieli na to pytanie, jedno ważne uzupełnienie. Otóż badania teorii umysłu, choć nie używano jeszcze tego pojęcia, zaczęły się już w latach 50. XX w. – były prowadzone przez Jeana Piageta, wybitnego szwajcarskiego psychologa i biologa, zajmującego się m.in. analizowaniem rozwoju zdolności umysłowych dzieci. To właśnie on wraz ze współpracownikami stosował pewien test: maluchom prezentowano trzy postawione na stole modele gór różnej wielkości. Przy czym góra najbliższa z perspektywy badanej osoby była najmniejsza, a najbardziej oddalona – największa. Po drugiej stronie stołu badacze umieszczali lalkę, a dzieci proszone były o narysowanie widoku owych trzech gór z perspektywy swojej oraz lalki. Maluchy w wieku poniżej siedmiu lat w jednym i drugim przypadku szkicowały tylko swój widok, nie umiejąc spojrzeć z perspektywy lalki (późniejsze zmodyfikowane eksperymenty przesunęły w dół granicę wiekową). W kolejnych dziesięcioleciach opracowywano następne testy teorii umysłu, aż na początku lat 80. XX w. wymyślono taki, który do dziś wydaje się najbardziej wyrafinowany, a jednocześnie zaskakująco prosty. U jego podstaw leży założenie, że prawdziwym sprawdzianem umiejętności wejścia w czyjeś buty będzie rozumienie, iż osoba ta ma fałszywe przekonania na temat rzeczywistości (stąd też nazwa: test fałszywych przekonań, znany również jako Sally-Ann). A zatem widzi ona otaczający świat inaczej niż my i w dodatku błędnie, gdyż ma nieaktualne bądź fałszywe dane. Jak to sprawdzić? Dzieciom pokazuje się np. taką scenkę: lalka o imieniu Sally ma zamykany koszyk, do którego chowa swoją piłeczkę, i opuszcza pomieszczenie, zostawiając w nim obydwa przedmioty. Zaraz potem wchodzi do niego druga lalka, Ann, i wyjmuje piłeczkę z koszyka, by przełożyć ją do własnego pudełka, które następnie zamyka. Teraz Ann wychodzi, zostawiając pudełko z piłką w środku, a chwilę później wraca Sally. Gdzie będzie szukać swojej piłeczki – we własnym koszyku czy w pudełku Ann? Wyniki testów wykazały, że dzieci dopiero około czwartego roku życia wskazują na koszyk Sally, wczuwając się w stan jej umysłu i rozumiejąc, jaką wiedzę posiada, choć jest ona niezgodna ze stanem faktycznym. Eksperymenty z ostatnich kilku lat przesunęły tę granicę. Polegają one na obserwacji, na co w danym momencie patrzą dzieci, które jeszcze w ogóle lub słabo komunikują się werbalnie. Okazało się, że niektóre 15-miesięczne maluchy są w stanie przewidzieć zachowanie osoby kierującej się fałszywym przekonaniem. W trakcie badań obserwowały dorosłego przyglądającego się przedmiotowi leżącemu w pudełku. Następnie eksperymentator zasłaniał temu człowiekowi oczy i przenosił przedmiot do innego pudełka. Maluchy spodziewały się, że ów dorosły – po odsłonięciu mu oczu – będzie szukał przedmiotu w pierwszym pudełku, w którym początkowo go widział. Badania nad teorią umysłu wykazały również, że problem z rozumieniem stanów mentalnych innych ludzi mają dzieci ze spektrum autyzmu oraz chorzy na schizofrenię. 30 lat dyskusji Cofnijmy się teraz do 1978 r. i intrygującego pytania, które postawili Premack i Woodruff: czy szympansy mają teorię umysłu? W artykule udzielili pozytywnej odpowiedzi, powołując się na własne eksperymenty z udziałem tych małp. W ich trakcie prezentowano filmiki, na których człowiek próbował rozwiązywać różne – mniej lub bardziej złożone – problemy, np. sięgać po jakiś przedmiot przez kraty. Następnie szympansy dostawały kilka zdjęć, spośród których jedno przedstawiało przedmiot pozwalający poradzić sobie z owym zadaniem. I małpy częściej właśnie tę fotografię wybierały, co według Premacka i Woodruffa stanowiło wystarczający dowód, że rozumieją zamiary ludzi, czyli posiadają teorię umysłu. Publikacja Amerykanów wywołała gorący spór i skłoniła innych naukowców do przeprowadzenia własnych eksperymentów, które przyniosły odmienne, negatywne wyniki. Inne z kolei sugerowały, że Premack i Woodruff mogli mieć rację. Dokładnie 30 lat po ukazaniu się ich artykułu dwóch innych uczonych, Josep Call i Michael Tomasello z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej im. Maxa Plancka w Lipsku, postanowił