Testy projekcyjne od dawna budzą kontrowersje

Marcin Rotkiewicz: – Dlaczego sprawa tzw. testów projekcyjnych dotyczy każdego z nas? Andrzej Śliwerski: – Bo może się zdarzyć, że będziemy mieć w sądzie sprawę np. o przyznanie opieki nad dziećmi. Biegły psycholog wyda wówczas o nas opinię na podstawie badania, które przeprowadzi za pomocą testu projekcyjnego. A będzie ona brzmiała następująco: pan Kowalski ma zaburzenie osobowości. Może więc lepiej trzymać dzieci z daleka od niego – uzna sąd. Problem w tym, że testy projekcyjne to bardzo nierzetelne narzędzia, więc prawdopodobieństwo błędnej diagnozy i opinii jest ogromne. Opinie psychologiczne dla sądów są również wydawane w znacznie większego kalibru sprawach, np. oskarżeniach o pedofilię. A wtedy Kowalskiemu grozi więzienie, zatem biegły, posługując się testami projekcyjnymi, może wyrządzić sporo zła. Pięć lat temu na kilku polskich uczelniach studenci i wykładowcy protestowali przeciw stosowaniu takich testów, zakładając koszulki z napisem „Psychologia to nauka nie czary”. Pan brał aktywny udział w tej akcji, a POLITYKA (9/12) obszernie ją opisała. Czy ta akcja przyniosła jakieś efekty? Zacznę od pozytywów. Przy Komitecie Psychologii PAN powstała Komisja ds. Testów Psychologicznych, która rok po naszej akcji wydała pierwszy numer swojego biuletynu. I stwierdziła w nim, że Test Drzewa [badany proszony jest o narysowanie drzewa, a sposób, w jaki to zrobi, podlega interpretacji psychologa – przyp. MR] jest nierzetelnym narzędziem diagnostycznym, które powinno zostać wycofane z użycia, a jego stosowanie może być szkodliwe dla osób diagnozowanych. W 2015 r. Komisja przedstawiła także stanowisko w sprawie kryteriów, które powinny spełniać diagnozy psychologów, aby mogły zostać dopuszczone jako argument w sądzie. Chociaż nigdzie w tym dokumencie nie mówi się wprost o testach projekcyjnych, to wymienione w nim kryteria właściwie przekreślają ich stosowanie. Niestety, po śmierci przewodniczącej prof. Katarzyny Stemplewskiej-Żakowicz Komisja nie wydała żadnej nowej recenzji testów psychologicznych. Warto również odnotować, że rok temu Pracownia Testów Psychologicznych – spółka należąca do Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, w której specjaliści zaopatrują się w testy do diagnoz – wreszcie wycofała ze sprzedaży Test Drzewa i Test Szondiego. Na czym polega ten drugi? Badanemu pokazuje się zestaw sześciu serii zdjęć po osiem twarzy. Ma on w każdej serii wskazać dwa portrety, które najbardziej mu się spodobają, i dwa najmniej. Na wszystkich tych fotografiach, wykonanych pół wieku temu, uwieczniono osoby cierpiące na różne choroby i zaburzenia psychiczne. Na podstawie testu Szondiego określa się np., czy ktoś jest psychopatą, ma skłonności pedofilne, zaburzenia osobowości, a nawet diagnozuje się opętanie. Wachlarz tego, co zdaniem autorów testu można badać za jego pomocą, jest ogromny i przerażający. Pracownia Testów Psychologicznych nadal jednak sprzedaje inne, również budzące wątpliwości, testy projekcyjne. Niestety. Na pewno należałoby jak najszybciej usunąć Test Piramid Barwnych, który polega na układaniu przez badanego trzech „ładnych” i tyle samo „brzydkich” piramid z kolorowych kwadracików. Na tej podstawie wnioskuje się np. o skłonnościach do nadużywania alkoholu lub zachowań agresywnych. Test ten został uznany przez specjalistów za najbardziej zdyskredytowane narzędzie diagnostyczne. Dlaczego Pracownia Testów Psychologicznych nadal go sprzedaje, skoro instytucja, do której należy, czyli Polskie Towarzystwo Psychologiczne, w 2016 r. sama stwierdziła, że jego stosowanie „jest sprzeczne z obowiązującymi w Polsce standardami prowadzenia diagnozy psychologicznej”? Dobre pytanie, które warto by zadać PTP. Działania Towarzystwa nie tylko w sprawie tego testu są dla mnie niezrozumiałe. Tuż po naszej akcji w 2012 r. PTP zorganizowało konferencję w Lublinie dotyczącą warunków wykorzystywania metod projekcyjnych w diagnozie sądowej. Pierwszego dnia omawiano nierzetelne techniki projekcyjne, m.in. Test Drzewa, a drugiego dnia uczono, jak je praktycznie stosować. Po czym kilka lat później PTP po cichu wycofało Test Drzewa i Test Szondiego ze sprzedaży. W mojej ocenie powinno teraz ogłosić, że wiadomości przekazane na tamtej konferencji są nieaktualne, a owych testów nie wolno stosować. A co ze słynnym testem plam atramentowych Rorschacha? Nadal można go kupić, co jakoś jestem jeszcze w stanie zrozumieć, bo pod pewnymi względami może być on przydatny w indywidualnej psychoterapii. Natomiast nie powinien być w ogóle stosowany w diagnostyce sądowej, m.in. dlatego, że nie opracowano dla niego polskich norm, a przede wszystkim nie zbadano jego trafności. Co to znaczy? W dużym skrócie: normalizacja polega na sprawdzeniu, jak częste w danej populacji, w tym wypadku wśród Polaków, są poszczególne interpretacje plam z testu Rorschacha, żeby można było ustalić coś, co nazywamy normą. Trafność sprawdza zaś, czy to, co zmierzył test, dobrze obrazuje cechę osobowości. Badania amerykańskie pokazują, że ta trafność jest bardzo wątpliwa. Czy stanowisko wspomnianej Komisji ds. Testów Psychologicznych przy Komitecie Psychologii PAN miało jakiś wpływ na praktykę biegłych psychologów sądowych? W 2015 r. Najwyższa Izba Kontroli wzięła pod lupę Rodzinne Ośrodki Diagnostyczno-Konsultacyjne, wydające dla sądów opinie m.in. w sprawach rozwodowych, kiedy konieczne jest ustalenie kontaktów z dzieckiem. Okazało się, że 88 proc. skontrolowanych diagnoz opierało się na testach projekcyjnych, a w jednym z ośrodków RODK w 65 proc. przypadków zastosowano zdyskredytowany Test Drzewa. W 25 proc. opinii nie wykorzystano do badania żadnych innych testów niż projekcyjne, co było niezgodne z wytycznymi Ministerstwa Sprawiedliwości. Czasami używano od 3 do 6 technik projekcyjnych. To tak, jakby horoskop chciało się potwierdzić wróżeniem z fusów i tarotem, gdyż liczba użytych nierzetelnych narzędzi nie zwiększa trafności diagnozy. W ubiegłym roku RODK zostały zastąpione przez Opiniodawcze Zespoły Specjalistów Sądowych, ale w praktyce nic się nie zmieniło, gdyż pracują w nich ci sami psychologowie. Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało natomiast nowe standardy opiniowania. Znalazło się w nich wyraźne wskazanie, żeby technika i metoda, które będzie stosował biegły, spełniały podstawowe kryteria: normy, trafności i rzetelności, czyli charakterystyczne dla dobrego testu psychometrycznego. Nie ma w tych wytycznych nawet słowa o testach projekcyjnych, co jest pozytywnym sygnałem. Niestety, pozostawiono otwartą furtkę: biegły może sam sobie dobierać takie metody diagnostyczne, jakie uzna za stosowne. Po tych zmianach kontrolerzy NIK nie będą już więc sprawdzać, czy i ile technik projekcyjnych zostało zastosowanych w opiniach. A wycofanie dwóch testów przez PTP cokolwiek zmieniło? Nie sądzę. Trafiła do mnie opinia biegłych z Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych przygotowana w listopadzie 2016 r. Sporządzili ją na podstawie wywiadu, obserwacji oraz… Testu Szondiego. Całość badania trwała 3 godziny, a biegli stwierdzili, że diagnozowana przez nich kobieta ma zaburzenia osobowości typu borderline. Napisali również, że dzieci wykazują silną więź z matką, natomiast zerową z ojcem. Jednak wniosek jest taki, żeby ze względu na zaburzenia osobowości tej pani przekazać pełną władzę rodzicielską ojcu i zabronić kontaktów z matką, dopóki więź z ojcem się nie odbuduje. Jak widzę takie opinie, to mam wrażenie, że niezależnie od różnych akcji, wytycznych, biuletynów etc. coś, co nazywam „betonem diagnostycznym”, naprawdę będzie ciężko skruszyć. Czy adwokaci mają szanse podważyć w sądzie nierzetelną opinię biegłego psychologa? Jakieś szanse są. Dlatego należy obecnie edukować prawników, a nie psychologów. Żeby potrafili przed sądem dyskutować z biegłym, który będzie bronił się różnymi frazesami lub sformułowaniami mało zrozumiałymi dla adwokatów. Jeśli sądy zaczną odrzucać opinie sporządzone z użyciem nierzetelnych testów, co wydłuży trwanie procesu, to przestaną korzystać z usług ich autorów. Może to zmieni podejście biegłych do diagnozowania. A pan zeznawał już przed sądem w tego typu sprawach? Nie, na razie tylko piszę dla prawników opinie na temat opinii biegłych. Natomiast zeznawał mój kolega, psycholog dr Tomasz Witkowski, który podważał diagnozę przygotowaną wyłącznie na podstawie Testu Piramid Barwnych. Biegły stwierdził na jego podstawie, że badany człowiek ma cechy osobowości wskazujące, iż mógł popełnić przestępstwo o charakterze seksualnym. A później przed sądem bronił się, mówiąc, że zajmuje się opiniowaniem i diagnozowaniem od wielu lat, zatem jest praktykiem, czyli dobrze wie, jak to powinno wyglądać. A dr Witkowsk