Z czego się bierze niezwykła pożyteczność trzmieli

Agnieszka Krzemińska: – Większość dzieci boi się latających bąków, pszczół czy os, ale pan, jak czytamy w książce, od dzieciństwa z zamiłowaniem łapał owady i je hodował. Dave Goulson: – Dzieci nie boją się insektów. Gdy biorę grupy 5–8-latków na wycieczki przyrodoznawcze, wszyscy, piszcząc z radości i podniecenia, biegają po łące, łapiąc owady. Dopiero jako nastolatki zaczynają się ich bać i brzydzić. Sądzę, że wyrastamy z ciekawości natury, bo mieszkając w miastach, mamy z nią za mało kontaktu, a człowiek boi się tego, czego nie zna. Ale ja zawsze kochałem to latające robactwo i nigdy nie przestałem. Chyba jednak nie jest pan jedyny. Polski entomolog Piotr Naskręcki wyhodował pod skórą larwę pasożytniczej muchy Dermatobia hominis! Jeden z odważnych ludzi nauki. Inny – Justin O. Schmidt – jeździł po świecie, by zbadać, które z owadów najboleśniej żądlą i kąsają. Wykorzystując stworzoną przez siebie skalę bólu, wytypował dwóch zwycięzców – olbrzymią osę czarną, składającą jaja w tarantulach, i południowoamerykańską mrówkę Paraponera clavata. Zainspirowany tymi badaniami Michael Smith z Uniwersytetu Cornella sprawdził ostatnio, która z części ludzkiego ciała jest najbardziej wrażliwa na taki ból, i pozwalał się żądlić pszczołom. Jakoś niespecjalnie mnie zaskoczyło, że najbardziej boli użądlenie w penisa, wargę i nos. Trzmieli nie ma wśród TOP10 u Schmidta, czyli nie ma co się ich bać? W ogóle, przede wszystkim dlatego, że trzeba się bardzo postarać, by zmusić je do użądlenia. Za każdym razem, gdy mnie żądlił trzmiel lub pszczoła, była to moja wina. Dzięki pańskiej książce dowiedziałam się, że życie trzmieli jest fascynujące i tajemnicze, że trzmiel uderza skrzydełkami 200 razy na sekundę m.in. po to, by utrzymać stałą temperaturę ciała wynoszącą 35 st. C, albo że ma tak dobry zmysł orientacji, że potrafi wrócić do gniazda z odległości 10 km. A co pana w nich najbardziej zdziwiło? Trudno się zdecydować, bo jest takich cech bez liku, ale może to, że trzmiel ma cuchnące stopy, bo wysysając nektar, zostawia na płatkach kwiatów śmierdzący ślad. Kolejny owad wyczuwa smród i omija kwiat z daleka, wiedząc, że jest pusty. Ale nam w ogóle w naukach przyrodniczych udało się odkryć zaledwie czubek góry lodowej, więc przed nami jeszcze mnóstwo zdziwień i odkryć. Raptem kilka tygodni temu znaleziono w Europie nowy gatunek pszczół, który jeszcze nie ma nawet nazwy. No właśnie, wielu jest przekonanych, że to pszczoły trzeba chronić, a pan przekonuje, że trzmiele są równie ważne dla ekosystemu. Dlaczego? Znamy 5,7 tys. gatunków pszczołowatych, wśród których są zarówno pszczoły miodne, jak i trzmiele, ale wszystkie gatunki owadów zapylających są potrzebne, bo mają swoje specjalizacje. Na przykład w kwiatach o długich kielichach, jak u fasolki, sięgnąć do nektaru na jego dnie mogą tylko trzmiele o długich językach. Bąki są też niezbędne do zapylania papryki czy pomidorów, bo do tego potrzeba wibracji wywołanych uderzeniami ich skrzydełek, stąd nazwa buzz-pollination, czyli bzyczące zapylanie. Ale aż 85 proc. roślin potrzebuje do rozmnażania owadów, więc gdyby zniknęły, doszłoby do katastrofy ekologicznej, co zatrzęsłoby i naszą egzystencją. Dlatego powinniśmy się troszczyć o wszystkie owady, również o te, od których nie zależą nasze uprawy. Niestety, gdy okazało się, że trzmiel jest przydatny, zaczęliśmy go wykorzystywać i na nim zarabiać. Produkowane gniazda trzmieli sprzedawane są rolnikom uprawiającym pomidory. Czy trzmiele hodowlane nie są konkurencją dla tych żyjących w naturze? Pomidory zapylane przez trzmiele są lepsze, słodsze i większe, więc ponad milion gniazd trzmieli hodowlanych z Turcji i Czech sprzedawanych jest rocznie w różne zakątki ziemi, a wraz z nimi eksportuje się dwa poważne problemy. Po pierwsze, trzmiele hodowlane mogą uciec ze szklarni i stać się gatunkiem inwazyjnym, zmniejszającym populacje lokalnych gatunków, co zdarzyło się np. w Japonii. Po drugie, mogą one roznosić choroby, na które miejscowe gatunki są nieodporne, co miało miejsce nie tak dawno – w 1998 r. w Chile, kiedy wraz z przywiezionym trzmielem europejskim sprowadzono dwie choroby, które rozprzestrzeniły się na obszarze o promieniu 1000 km, i doprowadziły do zniknięcia kilku lokalnych gatunków. Dziś Australia pozostaje jedynym krajem, gdzie kwiaty pomidorów są zapładniane ręcznie za pomocą specjalnych wibrujących różdżek, bo tamtejsi rolnicy boją się o swój ekosystem. Do Australii nie sprowadzono trzmieli między innymi z obawy, że zaszkodzą miejscowym pszczołom. Czy rzeczywiście pomiędzy trzmielami a pszczołami dochodzi do rywalizacji? Zacznijmy od tego, że udomowiona pszczoła miodna pochodzi z Afryki i Europy, a na wszystkie inne kontynenty została przywieziona przez człowieka. Konkuruje ona z innymi, dziko żyjącymi pszczołowatymi. Jeśli jest za dużo pszczół miodnych – jak w USA, gdzie farmerzy mają po setki tysięcy uli – wtedy w okolicy jest po prostu za mało nektaru zarówno dla pszczół miodnych, jak i dla dzikich owadów. W Londynie 10 lat temu modne stało się zakładanie pasiek. Ludzie byli przekonani, że pomagają naturze, a miód mają gratis. Po pewnym czasie w centrum miasta było już 20 tys. uli, ale każdy z nich z roku na rok produkował coraz mniej miodu, bo zaczynało brakować kwiatów. Z tym że pszczoły człowiek dokarmiał, a dzikie gatunki z londyńskich parków i ogrodów nie, więc pszczoły stały się dla nich zagrożeniem. W naturze każde naruszanie równowagi jest niebezpieczne. Przyroda potrzebuje balansu. Choć trzmiele mają w naturze wielu wrogów, trapią je różne choroby, ale z pana książki wynika, że to człowiek jest dla nich największym zagrożeniem? 100 lat temu w Wielkiej Brytanii było 7 mln ha łąk, bo potrzebowano siana dla zwierząt, dziś aż 98 proc. łąk zniknęło, nic dziwnego, że w ciągu ostatnich 50 lat wyginęły u nas trzy gatunki trzmieli, a w Europie cztery. To nasza wina, bo trzmiele istnieją od 30 mln lat i radziły sobie zupełnie dobrze, dopóki nie przestawiliśmy się na intensywne rolnictwo monokulturowe, zaczęliśmy używać pestycydów i szkodliwych środków ochrony roślin. Ogromne pola, na których uprawiamy jeden gatunek roślin, nie są źródłem utrzymania ani dla owadów, ani dla ptaków. No i tu słyszymy argument, że nie ma wyjścia, że 7 mld ludzi na świecie trzeba jakoś wyżywić, a przemysłowa produkcja żywności to jedyne wyjście. A tak nie jest? Ja bym odwrócił ten argument – jeśli rolnictwo będzie tak intensywne, to za 50 lat już nie będzie jak wyżywić ludzi ze względu na jego negatywne skutki – nie będzie owadów i żyznej gleby. Musimy znaleźć takie metody produkcji żywności, które nie będą niszczyły natury. Nie zgadzam się z tym, że wyżywienie ludności świata żywnością organiczną jest niemożliwe, bo jest zbyt drogie i niewydajne. Nie wiem, jak jest w Polsce, ale przeciętny Brytyjczyk 100 lat temu przeznaczał połowę dochodów na jedzenie, a dziś wydaje 8 proc., ma zatem środki, by jeść zdrowiej dla siebie i środowi