Jak odróżnić naukę od pseudonauki

Karolina Zioło: – Co ciekawi naukowca w pseudonauce? Marcin Napiórkowski: – Pseudonauka interesuje mnie jako część szerszego zjawiska. Przedmiotem moich badań są oddolne, „majsterkowiczowskie” sposoby radzenia sobie ze skomplikowaną rzeczywistością, która nas otacza. Każdego dnia jesteśmy konfrontowani z mnóstwem niezwykle złożonych wyborów, poczynając od tego, jaką pastę do zębów kupić, a kończąc na problemie, czy zaszczepić dziecko czy nie. Większość ludzi – do której należę – podejmuje decyzje konformistycznie i po prostu wychodzi z założenia, że nie sposób znać się na wszystkim. W konsekwencji ufa ekspertom w danej dziedzinie. Jest jednak i druga grupa, która uważa, że nie można wierzyć komuś, kogo się nie zna i o którym nic się nie wie. Paradoksalnie to właśnie te osoby, choć często cechuje je dociekliwość, samodzielność i gotowość do pogłębiania wiedzy, tworzą obiegi wiedzy umownie nazywane pseudonauką. Czy to zjawisko dotyczy tylko nauki? Nie, obserwujemy je we wszystkich sferach naszego życia, w których jest jakakolwiek złożoność. Weźmy np. telewizyjne wiadomości i youtubera, który postanawia w swojej sypialni odtworzyć taki program informacyjny. Filmuje podobny obraz, a jednak jest on przaśny, bo pozbawiany wkładu ekspertów od światła, dźwięku, kamerzystów oraz studia. Zaczyna wyglądać to jak podróbka. Produkt czekoladopodobny? Nie do końca, gdyż takie działanie, przy wszystkich ograniczeniach, często wiąże się z wieloma pozytywnymi cechami, takimi jak radzenie sobie w trudnych sytuacjach, samodzielność, branie spraw we własne ręce, pomysłowość. Na razie nie brzmi to groźnie. Bo nie jest groźne, póki nie przekroczymy granicy, za którą zaczyna się budowanie wizji świata w całości opartej na spisku. Rozwijając poprzedni przykład, można powiedzieć, że mowa tu o sytuacji, w której nie tylko kręcimy własne „Wiadomości”, lecz także uznajemy, że wszystkie „prawdziwe” serwisy informacyjne tworzą jedną wielką sieć kłamstw i manipulacji. Gdzie leży ta granica? Niestety, nie zawsze jest ona wyraźna. Bardzo łatwo stracić ją z oczu, jeżeli zaczniemy przyglądać się poszczególnym faktom, weryfikować konkretne stwierdzenia, analizować zdania pod kątem prawdy i fałszu. Dlatego w swoich badaniach proponuję inne podejście. Zajmuję się pseudonauką trochę tak, jak bada się gatunki literackie. Ze współpracownikami staramy się odkryć pewne uniwersalne cechy czy objawy, czyli to, po czym pseudonaukę można rozpoznać, niezależnie od tego, jakiej dziedziny dotyczy. Nie tropię pseudonauki jak lekarze, archeolodzy, inżynierowie, czyli nie pokazuję, co jest prawdą, a co nie. Próbuję zamiast tego wskazać, kiedy powinna nam się zapalić czerwona lampka podczas słuchania lub czytania danej informacji, nawet jeżeli nie jesteśmy ekspertami w danej dziedzinie. W ten sposób można usprawnić te systemy zaufania, o których rozmawialiśmy na początku. Swoją drogą ocena wiarygodności informacji i rozpoznawanie pseudonauki, propagandy czy niesławnych fake newsów, to powinna być we współczesnym świecie jedna z podstawowych umiejętności nauczanych w szkołach. Prosty przykład: analiza setek próbek pseudonauki i teorii spiskowych pokazuje, że rozpoczynają się one od bardzo powtarzalnych „formuł otwarcia”. Coś jak „dawno, dawno temu” w przypadku bajek. Jeśli opowieść zaczyna się od słów „Mojej znajomej dziecko”… Albo „Córka sąsiadki bratowej”… …to powinien nam się od razu włączyć alarm, że treść, która nastąpi później, nie musi być prawdą. Kolejne takie wyrażenia to: „Z pewnością nie wiesz, że…” lub „Dlaczego nie mówią nam, że…?”. Jeśli takie informacje znajdę np. w książce na ostatnio niezwykle popularny temat Wielkiej Lechii, czyli mitycznego imperium Słowian, to, choć nie mam zielonego pojęcia o archeologii, nie będę uważać tego opracowania za dzieło naukowe. Czy dotyczy to również medycyny? Oczywiście. Np. szukam sobie w sieci informacji na temat szczepień, gdyż mam małe dziecko. Trafiam na stronę wyraźnie antyszczepionkową, a na niej widzę przekaz zbudowany w dokładnie taki sposób, jak wspomniałem: znajomej dziecko nie miało autyzmu, a po szczepieniu ma. Lub: dlaczego naukowcy nie mówią nam, co znajduje się w szczepionkach? Ja, podobnie jak większość osób piszących na tych stronach, nie mam wiedzy o wakcynologii, ale muszę podjąć ważną decyzję na temat szczepienia najbliższych. Powinienem więc móc rozpoznać pseudonaukę po jej objawach, aby wiedzieć, kto jest, a kto nie jest prawdziwym ekspertem. A co z argumentem: interesuję się medycyną od 20 lat i wszystko przeczytałam na temat szczepień? To właśnie kolejny wyznacznik gatunkowy pseudonauki. Gdybym poświęcił 20 lat na czytanie o fizyce kwantowej, to i tak nie miałbym o niej pojęcia. Proszę sobie wyobrazić, że ktoś bez wykształcenia medycznego zaczyna czytać medyczne, naukowe publikacje. Nie tylko nie do końca rozumie terminy, które tam się pojawiają, ale też nie zna np. statystyki albo zasad prowadzenia badań klinicznych. Wyciąga więc błędne wnioski, które uznaje za sądy oparte na wiedzy naukowej. Dlaczego? Po prostu wiedza specjalistyczna tak nie działa, to znacznie bardziej skomplikowany mechanizm. Ma charakter kumulatywny w sposób nieliniowy, to znaczy bez zdobycia podstaw – w przypadku fizyki np. rachunku różniczkowego – nie mogę z pełnym zrozumieniem czytać prac naukowych na ten temat. Natomiast sprawa ma się inaczej, jeśli 20 lat poświęcę na systematyczną naukę fizyki, ukończę studia, będę prowadził badania. 20 lat spędzone na czytaniu książek z danej dziedziny bez mocnych, metodycznie zdobytych, podstaw zaowocuje „lekturą płytką”, która daje iluzję, że rozumiemy to, co czytamy. Wtedy dochodzi czasem do przedziwnych sytuacji. Świetnym przykładem jest rosnąca ostatnio popularność „Protokołów Mędrców Syjonu” pośród radykalnych odłamów ruchów antyszczepionkowych. Co ma wspólnego ponadstuletnia antysemicka fałszywka ze szczepieniem? W pierwszym polskim przekładzie pojawia się następujące zdanie: „Niezbędne jest mącić we wszystkich krajach (…) głodem, szczepieniem chorób, nędzą”. Sęk w tym, że „szczepić choroby” miało sto lat temu zupełnie inne znaczenie i związane było po prostu z ich rozplenianiem czy zasiewaniem gdzieś. Ktoś trafił na ten fragment, odczytał go według dzisiejszego znaczenia i w internecie głosił, że już sto lat temu był plan ludobójstwa dokonanego za pomocą szczepień. Jest to oczywista i szkodliwa bzdura, a zarazem przykład tego, że bez pewnych podstaw nie jesteśmy w stanie czytać ze zrozumieniem m.in. tekstów starych lub z dziedziny, w której nie posiadamy niezbędnych podstaw. Takie twierdzenia są jednak marginalne w ruchu antyszczepionkowym. Wszystkie ruchy pseudonaukowe są niezwykle złożone i skonfliktowane wewnętrznie, to ich kolejna ważna cecha. Stu naukowców zapytanych o działanie szczepionek udzieli mi takiej samej, choć uproszczonej, przeznaczonej dla laika odpowiedzi. Przedstawiciele pseudonauki, zapytani o to samo, przedstawią wiele, często wykluczających się, wyjaśnień i poruszą takie tematy, jak zabójcza rtęć, szkodliwe aluminium, autyzm, grzyby… Ostatnio modny formaldehyd… Oraz wiele innych. Mnogość współistniejących, sprzecznych wyjaśnień jednego zjawiska może właśnie sugerować, że mamy do czynienia z pseudonauką. W nauce też oczywiście są spory, kontrowersje, różne opinie. Zdarzają się błędy, przekupstwo – to smutne fakty. Ale narrację naukową od pseudonaukowej łatwo odróżnić po proporcjach: w tej drugiej mamy zwykle do czynienia z jednym sprawiedliwym przeciwko spiskowi tysięcy, np. naukowców i lekarzy na usługach Big Pharmy. To przecież jeden z rozpowszechnianych mitów. Warto się zastanowić nad samym słowem „mit”. Przeszkadza mi używanie go w kontekście prawdy lub nie. Ta kategoria nie odnosi się do mitu. Jestem oficjalnym rzecznikiem mitu w Polsce i protestuję przeciwko takiemu jego traktowaniu. Mit to opowieść, która nadaje życiu sens. W tym znaczeniu narracja antyszcz