Jak minister Gowin uzdrawia polskie szkolnictwo wyższe

Nowoczesne „Ustawa 2.0”, ambitne „Konstytucja dla nauki” lub skromny, autorski hashtag #strategiagowina prowadzą do ogłoszonego 19 września projektu ustawy reformującej naukę i szkolnictwo wyższe w Polsce. Jego autor, wicepremier oraz minister nauki i szkolnictwa wyższego, zadbał, by na nim koncentrowały się światła reflektorów podczas Narodowego Kongresu Nauki w Krakowie. Ustawiono je w taki jednak sposób, by widz miał wrażenie, że reżyser spektaklu wycofał się, oddając scenę aktorom – uczonym. Uczeni z chęcią ten scenariusz podchwycili. Na zaproszenie Jarosława Gowina od ponad półtora roku pracowali w zespołach roboczych Narodowego Kongresu Nauki i spotykali się na tematycznych konferencjach w ośrodkach akademickich w całym kraju, by zebrać lamenty pokazujące mizerię istniejącego systemu i wypracować rekomendacje mające ów system zmienić i unowocześnić. Mniejszy entuzjazm metoda Gowina wywołała wśród polityków. Ryszard Terlecki, wicemarszałek Sejmu i szef klubu parlamentarnego PiS, nie krył zdziwienia, że projekt „Ustawy 2.0” został przedstawiony publiczności, zanim poznali go posłowie i posłanki rządzącej większości. Pomysł Jarosława Gowina, koalicjanta z obozu Zjednoczonej Prawicy, nazwał dziwnym i spuentował, że chyba nie ma on większej szansy realizacji. Marszałkowi wtórowała rzecznik PiS Beata Mazurek. Z kolei prof. Lena Kolarska-Bobińska, poprzedniczka Gowina na stanowisku ministra nauki, komentowała, że szumnie ogłoszona reforma jest w istocie kontynuacją programu zainicjowanego przez rząd Platformy Obywatelskiej, a w przedsięwzięciu uczestniczą nawet te same osoby, by wspomnieć prof. Jarosława Górniaka, przewodniczącego Rady Programowej Narodowego Kongresu Nauki. Sam prof. Górniak, odcinając się od politycznych przepychanek, wyjaśnia krótko sens zaangażowania środowiska w przedsięwzięcie: musimy zmienić system tak, by sprzyjał podnoszeniu jakości badań naukowych i kształcenia. O tej konieczności od lat mówią najwybitniejsi polscy naukowcy, którzy wcześniej angażowali się w projekty reform nauki i szkolnictwa wyższego firmowanych przez minister Barbarę Kudrycką i później przez Lenę Kolarską-Bobińską. Dotychczasowe zmiany nie wywołały jednak skoku jakościowego, co wyraża się najpełniej w żałosnej statystyce prestiżowych grantów dla młodych naukowców przyznawanych przez Europejską Radę Nauki. W ciągu 10 lat istnienia programu granty ERC zdobyło zaledwie 22 Polaków (nie zawsze jednak afiliowanych przy polskich ośrodkach badawczych). Trudno jednak o lepsze wyniki, gdy o wyróżnienie ubiega się z całej Polski 20 naukowców. Dla porównania – tylko z jednego uniwersytetu w Edynburgu zgłaszanych jest 180 wniosków. Ta dysproporcja ujawnia wiele słabości polskiej nauki: przyczynkarstwo, którego wyrazem jest „punktoza”, czyli sposób oceny dorobku naukowego zachęcający do ogłaszania wyników w kiepskich czasopismach i na słabych konferencjach, bo w ten sposób najłatwiej „uciułać” punkty potrzebne do pokonania kolejnego progu kariery. To jednak niejedyny problem, bo do „punktozy” dołączyć należy ciągle niskie umiędzynarodowienie polskiej nauki i słabą mobilność polskich badaczy. Preferowany model kariery to studia, doktorat, habilitacja i profesura do emerytury w tej samej uczelni, a do tego niewielka chęć na wyjazdy zagraniczne. Na te wzory zachowań nakłada się problem strukturalny, utrwalony w polskim świecie akademickim przez pierwsze dwie dekady transformacji – odejście uniwersytetów od uprawiania nauki i koncentracja na dydaktyce. Polski młody badacz pracujący na uniwersytecie poświęca pracy naukowej przeciętnie 14 godzin tygodniowo, dydaktyce 19,5 godziny. Jego koledzy w Austrii, Finlandii lub Niemczech nauką zajmują się 20–25 godzin tygodniowo, nauczaniem 6–9 godzin, informuje prof. Marek Kwiek w magazynie „Nauka i Szkolnictwo Wyższe”. I dodaje w tym samym opracowaniu, że procesy zachodzące w nauce mają charakter kumulatywny – gromadzące się przez lata niekorzystne zjawiska i tendencje wymagają równie długotrwałego „odkręcania”. Mniej i prościej Odkręcać zaczęła Barbara Kudrycka, napotykając olbrzymi opór środowiska, zanim jeszcze zdołała ogłosić propozycje swoich reform. Na samą tylko zapowiedź, że planowana jest likwidacja habilitacji, 44 prominentnych przedstawicieli nauk humanistycznych zaprotestowało w otwartym liście wiosną 2008 r. To zapobiegawcze kontruderzenie profesury ustawiło dalszy proces zmian, dając niemal wszystkim powody do narzekania. Radykałowie marudzili, że reformy są pozorne i tylko biurokratyzują system. Konserwatyści oskarżali, że system akademicki niszczony jest w imię neoliberalnej ideologii promującej konkurencję dla konkurencji, a de facto mającej na celu wyciśnięcie jak największych oszczędności. Jarosław Gowin, najwyraźniej świadomy trudności, z jakimi musiała się mierzyć jego poprzedniczka, postanowił od początku wciągnąć środowisko naukowe w proces projektowania zmian. Proces ten został zinstytucjonalizowany pod szyldem Narodowego Kongresu Nauki, którego Radę wypełnili wybitni naukowcy różnych pokoleń, zarówno weterani wcześniejszych zmagań o zmiany w polskiej nauce, jak i młodsi adepci lokujący w naukowej karierze realizowanej w Polsce swoją przyszłość. Minister postanowił się nie spieszyć, tylko dał się uczonym wygadać – okazją do tego było dziewięć konferencji programowych. Żeby jednak nie zabrakło emocji, wyłonione w konkursie trzy zespoły eksperckie przygotowały projekty nowej ustawy. Ich prezentacja 1 marca br. na Politechnice Warszawskiej stała się okazją do przetestowania reakcji środowiska na propozycje, z którymi formalnie resort nauki nie miał nic wspólnego. Naukowcy dostali możliwość pospierania się we własnym gronie, Jarosław Gowin zapewnił sobie w tej grze rolę mądrego arbitra, który pilnie słucha i nie ingeruje. Efekt pracy w postaci ministerialnego projektu ustawy „Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce” przedstawiono 19 września br. w Krakowie, w pierwszym dniu Narodowego Kongresu Nauki. W jednym dokumencie zawarto regulacje problemów, jakie wcześniej opisywało wiele ustaw i dziesiątki aktów wykonawczych. Teraz ma być mniej i prościej, liczba przepisów i rozporządzeń ma się zmniejszyć o połowę, a powstałą lukę ma wypełnić zwiększona autonomia uczelni. To uczelnie mają określić dla siebie statuty, które będą organizować ich pracę bez zbędnej ingerencji ze strony ministra. Najważniejszym mechanizmem kontrolnym ma być ocena jakości badań naukowych i dydaktyki. By jednak właściwie ustawić pole, ustawa wprowadza podział uczelni na akademickie, prowadzące badania naukowe, i zawodowe, koncentrujące się na studiach „wyłącznie o profilu praktycznym”. Elita i reszta Spośród uczelni akademickich ma być wyłoniona elita zdolna do konkurowania z najlepszymi ośrodkami zagranicznymi. By znaleźć się w tej grupie (co wiąże się z dodatkowymi pieniędzmi), trzeba spełnić kryteria jakościowe określone w programie „Inicjatywa doskonałości: uczelnia badawcza” oraz zyskać uznanie międzynarodowego zespołu ekspertów złożonego z najwybitniejszych uczonych. Tytuł uczelni badawczej nie będzie wieczny, konkurs będzie powtarzany cyklicznie. Ponieważ status uczelni badawczej jest dostępny tylko dla największych i najprężniejszych uczelni, uzupełnieniem programu jest „Regionalna inicjatywa doskonałości” adresowana do mniejszych jednostek, które w całości może nie błyszczą, ale mają swoją specyfikę i prowadzą najwyższej jakości prace w jednej dyscyplinie. To tylko jedna z odpowiedzi na zarzuty, że celem Jarosława Gowina jest elitaryzacja systemu kosztem ośrodków prowincjonalnych. Nie ma sprzeczności, twierdził minister nauki w Krakowie, między promocją doskonałości a utrzymaniem uczelni ważnych dla regionów. W ich funkcjonowaniu pomóc mają, oprócz wspomnianej Regionalnej Inicjatywy Doskonałości, ustawowe mechanizmy umożliwiające łączenie zasobów w ramach uczelni federacyjnej. Ustawa zmienia ustrój uczelni publicznych, wprowadzając nowy organ władczy – Radę Uczelni z ważnymi kompetencjami, jak m.in. wyłanianie kandydatów na rektora. Rada w połowie składać ma się z osób pochodzących spoza uczelni, ma też do niej z urzędu wchodzić przewodniczący samorządu studenckiego. Czy w ten sposób nie otwiera się droga do upolitycznienia szkół wyższych? Ależ skąd – uprzedzał zarzuty Jarosław Gowin – wszak skład rady ustalać będzie senat uczelni. Zmiany i jakość kosztują, ale proces wyłaniania „wysp doskonałości” w postaci uczelni badawczych nie odbędzie się kosztem ośrodków słabszych, bo do nauki trafią dodatkowe pieniądze. Już w przyszłym rok