Zyzio! Nasz kochany Zygmunt Kałużyński doczekał się biografii! Nic dziwnego – z takim życiorysem nietrudno o biografa. Tytuł (jego własny): „Pół życia w ciemności”. Autor – Wojciech Kałużyński, daleki powinowaty (albo i nie), z którym widzieli się chyba tylko kilka razy w życiu, pozostając na „per pan”. Rzuciłem się na tę książkę jak na beczkę miodu, gdyż uwielbiałem i podziwiałem Zygmunta, zazdroszcząc mu geniuszu. Biografia mnie nie zawiodła, lecz najpierw muszę wypłukać piach, który się do niej dostał, i z powodu którego zgrzytam zębami. Ten piach to nieustanne pomawianie Zygmunta o serwilizm. Żadne inne słowo w tej książce nie jest tylekroć powtarzane i odmieniane, jak ów nieszczęsny serwilizm. „Postać dwuznaczna”, „jego daleko posunięty serwilizm”, „wątpliwości co do serwilizmu Kałużyńskiego”, „powszechnie uchodził za krytyka »reżimowego«, skłonnego do serwilizmu”, „dziennikarz na zawołanie”, „wciąż się wysługiwał, chodził na sznurku, wygodnie urządził u żłobu, krytyk dyżurny, na partyjnym postronku”, „w środowisku uznawany za dworskiego i dyspozycyjnego” – to tylko niektóre ziarenka piasku, którymi autor rzuca w oczy. Wojciech Kałużyński ma oczywiście prawo do własnych ocen, ale świadectwo Leopolda Tyrmanda, który dla niego jest niekwestionowanym autorytetem, plus fakt, że niektóre opinie Zygmunta zbiegały się z gustem partii (krytycyzm w stosunku do teatru Brechta po Październiku czy – zwłaszcza – wobec „kina moralnego niepokoju”) to za słabe przesłanki, by tak jednoznacznie robić z Kałużyńskiego sługusa. „Najwybitniejszym krytykiem wszech czasów” nazywa autor Kałużyńskiego może dwukrotnie, „serwilistą” – wielokrotnie. Na pewno były i takie oceny (w podobny sposób Krzysztof Kłopotowski usiłuje od lat zdyskredytować Andrzeja Wajdę), ale jeśli mnie pamięć nie myli, to w powszechnej opinii Kałużyński cieszył się estymą i popularnością, jaka nie była (i nie jest) udziałem żadnego krytyka od czasów Boya i Irzykowskiego. Nasuwa się pytanie – kto jest większym konformistą – krytyk, który mimo partyjnych nacisków i cenzury zachował dużą dozę niezależności, czy jego biograf, który kilkadziesiąt lat później, w warunkach pełnej wolności, oskarża go o serwilizm? No, ale bądźmy sprawiedliwi: poza tym jednym grzechem, otrzymaliśmy książkę dobrze udokumentowaną i oddającą sprawiedliwość najwybitniejszemu krytykowi filmowemu w naszej historii. Urodził się w Lublinie (1918 r.) w rodzinie inteligenckiej, ojciec urzędnik bankowy po politechnice, matka – pianistka i nauczycielka muzyki. Stąd namiętność Zygmunta do muzyki, grał na fortepianie, podczas okupacji akompaniował m.in. wielkiemu tenorowi Bogdanowi Paprockiemu, pieniądze wydawał na płyty, których słuchał i był kolekcjonerem. Rodzice Zygmunta prędko się rozwiedli, miał kilkanaście lat, kiedy umarła mu matka i od tamtego czasu wychowywał go wuj. Ojciec Zygmunta został rozstrzelany przez Niemców w 1939 r. Ciekawe są uwagi autora książki o „mitotwórstwie biograficznym” Zygmunta, który mawiał, że ma sześć albo siedem życiorysów, własną biografię koloryzował, co nie powinno dziwić. „Nauczyłem się wtedy blagować, co mi się bardzo przydaje jako dziennikarzowi filmowemu…” – wspominał. Był bardzo dobrym uczniem, a jego zainteresowania ujawniły się wcześnie – pisał do gazetki szkolnej i międzyszkolnej, grał w teatrze uczniowskim, zaczął pasjonować się teatrem, który wkrótce stał się jego namiętnością. Prędko znalazł się w środowisku kulturalnym przedwojennego Lublina, do którego należeli m.in. Józef Czechowicz i Jerzy Pleśniarowicz, tam poznał młodą poetkę Julię Hartwig, swoją pierwszą żonę. Pani Hartwig uznawała potem to małżeństwo za nieporozumienie, Zygmunt – jej zdaniem – nie nadawał się na męża. Wtedy też zaczął chodzić do kinoteatrów i zaczął wadzić się z Kościołem („Zostałem przeniesiony do zwykłego klęczenia jako ministrant”). Potem, jak zapewne nasi czytelnicy pamiętają, prowadził prawdziwą wojnę z Panem Bogiem, w której POLITYKA go miarkowała. Uważał się za chrześcijanina i na łożu śmierci przyjął ostatnie sakramenty. Jego pierwszą wielką pasją był teatr, najpierw w Lublinie, zamierzał poświęcić się reżyserii (którą studiował), b