Paradoksy pomagania w biedzie

Bieda nieodmiennie kojarzy się z głodem. Gdy ludziom zaczyna brakować na jedzenie, zaczynają się bunty i upadają rządy. Władze Egiptu wydały w 2008 r. blisko 4 mld dol. na subwencje do żywności, co i tak nie uchroniło kraju przed rewolucją trzy lata później. Rząd Indonezji dopłaca do ryżu, by zapewnić jego niską cenę. Podobnie czynią władze wielu indyjskich stanów. Bez sensu, przekonuje francuska ekonomistka Esther Duflo. To najbardziej nieefektywny sposób pomocy – tylko w Indiach ponad połowa skierowanej do biednych pszenicy i blisko jedna trzecia ryżu nie trafia do adresatów, „rozpływając” się po drodze. Ale co – z powodu korupcji i nieefektywności pozostawić biednych na pastwę głodu? Duflo przez wiele lat badała na całym świecie problem biedy. W 2011 r. opublikowała wspólnie z indyjskim ekonomistą Abhijitem Banerjee książkę „Poor Economics. A Radical Rethinking of the Way to Fight Global Poverty” (Nędzna ekonomia. Radykalna zmiana myślenia o walce z globalną biedą). Uczeni wspominają w niej rozmowę z Ouchą Mbarbkiem, mieszkańcem marokańskiej wsi. „Zapytaliśmy, co by zrobił, gdyby miał więcej pieniędzy. Odpowiedział, że kupiłby więcej jedzenia. A gdyby miał jeszcze więcej pieniędzy? Odpowiedział, że kupiłby smaczniejsze pożywienie. Przyjęliśmy odpowiedzi ze zrozumieniem i jednocześnie ze współczuciem dla rodziny Mbarbka, widząc, że jego dom jest wyposażony w telewizor i inne technologiczne gadżety. Dlaczego kupił te wszystkie rzeczy, skoro nie stać go na zapewnienie odpowiedniej ilości jedzenia? Zaśmiał się i stwierdził: przecież telewizor jest ważniejszy od jedzenia!”. Ekonomiści, zamiast użalać się i moralizować, postanowili zrozumieć Mbarbka i przekonali się, że nie jest on wcale ekscentrycznym wyjątkiem. Podobne sytuacje powtarzały się na całym świecie, w różnych społeczeństwach i kulturach. A powinno być przecież inaczej. Klasyczna ekonomia podpowiada, że człowiek to Homo economicus, istota racjonalna dążąca do maksymalizacji użyteczności. Oznacza to, że dysponując ograniczonymi środkami, w pierwszej kolejności zaspokajać będzie najbardziej podstawowe potrzeby. W tym momencie wkracza psychologia podpowiadająca, że ludzkie potrzeby układają się w kształt piramidy, którą opisał przed laty amerykański uczony Abraham Maslow. Na dole piramidy znajdują się potrzeby fizjologiczne – człowiek, dopiero gdy się naje, napije i wyśpi, może myśleć o zagadnieniach ambitniejszych, jak relacje z innymi ludźmi, kultura. Czy zatem Mbarbk i jemu podobni nie pasują do teorii, czy też może teoria nie opisuje właściwie rzeczywistości? Codzienne doświadczenia Nie trzeba sięgać po naukowe opracowania, by się przekonać, że szwankuje teoria. Wystarczy przypomnieć eksperymenty na masową skalę, w jakie obfitował XX w., kiedy dziesiątki milionów ludzi przeżyło doświadczenie łagrów i obozów koncentracyjnych. Budząca grozę literatura, opowiadania Szałamowa, wspomnienia Herlinga-Grudzińskiego, Grzesiuka i Prima Leviego, pokazuje jedno: ci, którzy uwierzyli w piramidę Maslowa i ograniczyli swe potrzeby do fizjologicznego minimum, najczęściej nie przeżywali.   Co więc decydowało o przeżyciu, kiedy umierała nawet nadzieja? Odpowiedzi udziela Otto Dov Kulka, izraelski historyk, który przeżył Auschwitz i późniejsze zawodowe życie poświęcił badaniu Holocaustu. W niewielkiej, wydanej niedawno książeczce „Landscapes of the Metropolis of Death” (Krajobrazy metropolii śmierci) konfrontuje wiedzę historyka z pamięcią dziecka uratowanego z piekła. Głód był doświadczeniem codziennym, a płomienie i dymy krematoriów przypominały o wiszącym wyroku. Mimo to w łaźni potajemnie odbywały się próby dziecięcego chóru śpiewającego wbrew logice i rzeczywistości „Odę do radości”. Zaangażowanie w sztukę unieważniało zamiar katów, pragnących zredukować egzystencję więźniów do czystej biologii, do „nagiego życia”, pozbawionego sensu i znaczenia. Nie biologia, lecz kultura dawała szansę na przetrwanie, nawet jeśli większość nie przeżyła. Bo to kultura właśnie jest „naturalnym” środowiskiem ludzkiej egzystencji. Dlatego na problem ludzkich potrzeb należy spojrzeć inaczej, nie przez pryzmat wyrażającej hierarchię piramidy, lecz złożonego układu łączącego wymiar biologiczny z symbolicznym. Takie spojrzenie poparte empirycznym doświadczeniem pozwala Esther Duflo twierdzić, że biedni niczym nie różnią się od bogatych, poza tym, że mają mniej pieniędzy. Mimo że nie dojadam z rodziną, ograniczę nieco potrzebę jedzenia, by zaoszczędzić na telewizor. Nie po to, by zafundować sobie zbędny luksus, lecz mieć dostęp do kultury, informacji, do świata rozrywki, równie ważnych, jak kalorie. Błędna antropologia i teoria ludzkich potrzeb powoduje nie tylko, że szwankują programy pomocy biednym polegające głównie na „bombardowaniu” tym, co wydaje się najpotrzebniejsze, a więc paczkami z żywnością, lekami, odzieżą. To prawda, że taka interwencja jest niezbędna w sytuacji katastrof humanitarnych, jednak zdecydowana większość z ponad miliarda osób uznanych za niedożywione nie nazywa swojej sytuacji katastrofalną. Przeciwnie, starają się żyć normalnie, co nie przychodzi im łatwo, bo borykać się muszą z licznymi niedostatkami, jak choćby brak dostępu do kapitału i podstawowej infrastruktury cywilizacyjnej. Te braki z kolei są najczęściej wynikiem błędnej wizji potrzeb. Do największych niespodzianek początku XXI w. należy rozwój telefonii komórkowej w krajach rozwijających się. W 2000 r. z komórek korzystał na świecie niespełna miliard ludzi, obecnie liczba ta przekracza 6 mld. Nawet w Somalii, gdzie praktycznie nie działa rząd, funkcjonuje kilku operatorów komórkowych. Rynki takich krajów jak Somalia wydawały się mało interesujące zachodnim korporacjom pod koniec XX w. Teoria podpowiadała, że skoro ich mieszkańcy głodują, to najpierw muszą się najeść, zanim zainwestują w telefon. Sunil Mittal, kierujący indyjskim koncernem telekomunikacyjnym Bharti Airtel, nie miał jednak wątpliwości, że możliwość porozumiewania się należy do podstawowych ludzkich potrzeb, nie istnieje więc powód, dla którego biedni nie chcieliby korzystać z nowoczesnych usług telekomunikacyjnych. Pod warunkiem że dostaną ofertę skrojoną na miarę swych mizernych środków. Mittal skroił więc tak model biznesowy dla swojej firmy, by opłacało mu się rozwijać sieć przy średnim miesięcznym wpływie od abonenta na poziomie 4 dol. – 10-krotnie mniej, niż oczekiwały firmy zachodnie. W efekcie Mittal został miliarderem, jego firma jest trzecim pod względem liczby użytkowników operatorem komórkowym na świecie, działającym w kilkudziesięciu, głównie biednych, krajach.   Co z tego mają sami biedni? Podobną infrastrukturę jak bogaci, co powoduje, że tak jak bogaci mogą korzystać z wielu usług umożliwiających lepsze zarządzanie swoimi sprawami: prowadzenie firm, sprawdzanie cen na produkty rolne, kontakt z lekarzem, bezgotówkowe transakcje finansowe. Ekonomiści podliczyli, że w Afryce wzrost liczby abonentów komórek o 10 punktów procentowych przekłada się na wzrost