Jak skutecznie pomagać polskim bezdomnym

Co dwa lata zimową porą w całej Polsce odbywa się liczenie tych, którzy żyją na ulicach, w schroniskach, w altankach ogrodowych, szałasach, pustostanach, węzłach ciepłowniczych, gdzie się da. W jednym terminie, żeby uniknąć wielokrotnego liczenia tych samych ludzi, którzy się przemieszczają. Ostatnie liczenie (21–22 stycznia) dało wynik ponad 36 tys. osób, w tym blisko 1,9 tys. dzieci. To o 5,5 tys. osób więcej niż w poprzednim liczeniu (luty 2013 r.). I o 15 tys. więcej, niż wykazało liczenie w styczniu 2010 r. Specjaliści uważają, że tym danym wciąż daleko do miarodajności (szacują liczbę bezdomnych na 50–60 tys. osób). Jednocześnie coraz bardziej widać słabości przyjętych sposobów pomagania. Problem sezonowy W społecznej świadomości bezdomni pojawiają się wraz z nastaniem chłodów. Jako problem sezonowy, jak odśnieżanie. Zaczynają się apele o wrażliwość i odliczanie zamarzniętych. Od listopada 2015 do 27 stycznia 2016 r. zmarło z wychłodzenia 95 osób. Choć ta statystyka więcej ma wspólnego z pogodą niż z bezdomnością. Zimą medialnie atrakcyjny staje się a to pan Jan, który wykopał ziemiankę w lesie na obrzeżach Zgierza, a to 60-letnia pani Krystyna, która od 3 lat koczuje pod Halą Mirowską w Warszawie, w czymś na kształt przylepionego na ściany hali namiotu ocieplonego kocami. – Wszyscy mówią, że pani Krystyna odmawia przyjęcia pomocy, więc niby mają czyste ręce, a ona odmawia pójścia do schroniska, bo boi się ludzi – relacjonuje Adriana Porowska, dyrektorka Kamiliańskiej Misji Pomocy Społecznej. Misja chce wynająć mieszkanie dla pani Krystyny, znaleźć psychiatrę, który ją zdiagnozuje. Bezdomność nie otwiera serc. Chyba że chodzi o małą dziewczynkę, jak 13-letnia Weronika z Gdyni, cierpiąca na niedobór hormonu wzrostu. Mieszkała z mamą i 28-letnim bratem w ruderze. Mama w szpitalu zachorowała na sepsę i zmarła. Reportaż telewizyjny poruszył całą Polskę, włącznie z minister rodziny, pracy i polityki społecznej Elżbietą Rafalską. Normalnie jest inaczej. Jakub Wilczek z Ogólnopolskiej Federacji na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności, związany z Zabrzem, jako przykład wskazuje ich noclegownię, która z 1 proc. podatku zbiera kilkakrotnie mniej niż pobliskie schronisko dla zwierząt. Odpowiedź na pytanie, dlaczego tak się dzieje, łatwo znaleźć w badaniach postaw ludzi wobec bezdomnych. Studenci socjologii Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem dr Katarzyny Grzeszkiewicz-Radulskiej przeprowadzili takie badania wśród łodzian. Potwierdziły istnienie stereotypu i stygmatu bezdomnego: nieodpowiedzialny, niezaradny, leniwy i niezainteresowany zmianą. A więc niejako sam sobie winien (w odróżnieniu od psa czy kota, który trafił do schroniska). Łodzianie uważali, że pomoc bezdomnym to problem, który należy do władz i instytucji. Osoby z wyższym wykształceniem były mniej skłonne do stygmatyzowania, ale najrzadziej deklarowały gotowość pomocy, uznając, że bezdomni ją zmarnotrawią. Bardziej skłonni byli pomagać ludzie gorzej wykształceni, gorzej sytuowani, ale z kolei silniej stygmatyzujący. Niestety, także same instytucje pomocowe zdają się w jakiejś mierze odzwierciedlać podobne przekonania. – Jesteśmy dobrzy w prowadzeniu placówek dla osób bezdomnych. Zapobieganie i wyprowadzanie z bezdomności już nam tak nie wychodzi – mówi Jakub Wilczek z Ogólnopolskiej Federacji na rzecz Rozwiązywania Problemów Bezdomności. A badaczka bezdomności Julia Wygnańska dodaje, że system nastawiony jest na utrzymanie status quo – żeby oni nie pomarzli i nie pomarli z głodu, obciążając nasze zbiorowe sumienie. Po to właśnie są darmowe jadłodajnie, schroniska i noclegownie – blisko 600 w całym kraju, z 26 tys. miejsc (włącznie z dostawkami). W 2009 r. „na bezdomność” wydano 105,5 mln zł, w 2014 r. – już 222,5 mln zł. Jednak nawet Najwyższa Izba Kontroli potwierdziła w sprawozdaniu z 2014 r., że pieniądze te przeznaczono na „opiekę o charakterze interwencyjnym i doraźnym”. Na sześć skontrolowanych ośrodków pomocy społecznej tylko jeden stwarzał możliwość objęcia bezdomnych indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności. A pieniądze zainwestowane w takie programy nie byłyby zmarnowane. W 2012 r. objęto nimi 3,5 tys. osób, z czego 2,7 tys. się usamodzielniło. Wydano na ten cel 5 mln zł (21,7 proc. pieniędzy wydawanych na bezdomność). W pewnym momencie system obsługi bezdomności zaczął żyć własnym życiem. Tak na lata stało się z domami dziecka, które trudno było zlikwidować, bo zbyt wiele osób było zainteresowanych ich trwaniem. – W Polsce zwykle mówi się o wspieraniu osób bezdomnych, nie mówi się o likwidowaniu bezdomności. Może także dlatego, że są podmioty, organizacje, które z tego żyją – zwraca uwagę Marcin Tylman z Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem nad Wisłą (woj. kujawsko-pomorskie). Warianty upadku Żeby odpowiedzieć na pytanie, jak z bezdomności wyciągać, trzeba najpierw dowiedzieć się, jak się w nią wpada. A decyduje zwykle nie tyle jeden zły krok, co splot okoliczności. Pani Krystynie spod Hali Mirowskiej umarł partner życiowy, a spółdzielcze lokum po zmarłym przejęła jego rodzina. U wielu zaczyna się od utraty pracy, potem są długi, alkohol (nie zawsze) i eksmisja. U innych kolejność jest odwrotna: alkohol, utrata pracy, rozstanie z rodziną. Częsty jest jeszcze wariant więzienny – po odsiadce nie ma dokąd wrócić, bo bliscy ułożyli sobie życie na nowo. I wariant nieudanego usamodzielnienia się osób, które wychował dom dziecka albo rodzina dysfunkcyjna. Niekiedy w tym wszystkim ma udział choroba fizyczna lub zaburzenia psychiczne. Czasem faktycznie problem jest w ludziach. Kamiliańska Misja Pomocy Społecznej prowadzi w Warszawie schroniska, streetworking, mieszkania treningowe, a także spółdzielnię społeczną. Niektórzy bezdomni znajdują pracę, ale nie umieją jej utrzymać. Adriana Porowska, szefowa Misji, uważa, że dużo osób ma różne dysfunkcje czy zaburzenia, często niezdefiniowane. A jednak żyją normalnie, mają dom. Bo wspiera ich rodzina. Bo pracodawca jest wyrozumiały. Dopiero potem coś trzaska. Mariusz Wilk, kierownik Centrum Treningu Umiejętności Społecznych (CTUS) działającego w Gdańsku, podkreśla, że nawet ci żyjący chwilą, bez umiejętności myślenia długoterminowo, nie są skazani na bezdomność. Pan Adam tak prawdziwie pracował 20 lat temu. A potem już tylko dorywczo. Kombinował. Był alkohol, przez alkohol był rozwód, zamieszkał u brata. Kiedy ten umarł, jego eksmitowali. Gdyby nie CTUS, wylądowałby w schronisku dla bezdomnych. Tu jest półtora miesiąca. Podjął już terapię przeciwalkoholową. Ma też załatwioną pracę. – Dostałem dobrego kopa – opowiada o wstrząsie, jakim była eksmisja. – Wiem, że jestem winny. Przez 20 lat wszystko odsuwałem od siebie na bok. Centrum Treningu Umiejętności Społecznych w Gdańsku powstało kilka lat temu w ramach współpracy władz miasta i Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta (organizacja, która ma sieć placówek dla bezdomnych w całym kraju). Miasto przekazało blok – 3 piętra, 47 samodzielnych pokoi. Kuchnia, łazienki i toalety wspólne. Porządek w miejscach wspólnych utrzymują lokatorzy. Mariusz Wilk, z zawodu pedagog i terapeuta, podkreśla, że to jedyna taka placówka w Polsce. Trafiają tu osoby eksmitowane, które przyjęły ofertę miasta i podpisały „umowę najmu tymczasowego lokalu”, z naciskiem na tymczasowość (6 do 12 miesięcy). Opłata za najem plus media – 170–200 zł miesięcznie. Każdy, kto tu trafia, od razu dostaje asystenta, który ma mu pomóc znaleźć pomysł na wyjście z trudnej sytuacji. Niekiedy brakuje im konkretnych umiejętności, a niekiedy tylko wiary w siebie i wsparcia innych ludzi. Potrzebne są jakieś kursy, by się odnaleźć na rynku pracy, szkolenie z gospodarowania budżetem domowym, by ponownie nie popaść w długi. (Rekordzista, który trafił do CTUS, miał 160 tys. zł długu czynszowego, przy dochodach miesięcznych 1 tys. zł). Niektórzy są zaniedbani zdrowotnie, bo nie wystarczało na leki. Teraz to trzeba naprawić. Chodzi też o porwane więzi społeczne i rodzinne. Uzależnionych od alkoholu mieli stosunkowo niedużo. Ale sporo niepełnosprawnych. Bezdomność terenowa Tak jak rzadko w grę wchodzi jakaś jedna przyczyna bezdomności, a częściej coś jak śniegowa kula, tak i odkopywanie spod śniegu następuje stopniowo. – Nasi klienci mają etykiety: „alkoholik”, „niedojda” i inne – mówi Anna Gacek, asystentka w Centrum. – Naszym zadaniem jest zrywanie tych etykiet. Staramy się dostrzec możliwości tych osób, pokazać każdemu jego mocne strony, uświadomić, że to może być nowy początek. Asystentka Agata Szymańska dodaje, że ci, co do nich przychodzą, nie wierzą, by mogli coś zmienić w swoim życiu. I tłumaczy: trzeba tak rozmawiać, żeby człowiek sam wymyślił sposób na siebie, bo najlepiej zna swoje potrzeby. Wówczas są większe szanse, że się uda. Dla prymusów treningu w CTUS miasto przeznacza rocznie 12 mieszkań socjalnych. A reszta, gdy trochę okrzepnie, to albo coś wynajmuje na wolnym rynku, albo na tyle poprawia relacje z bliskimi, że ma dokąd wrócić. To coś nowego dla urzędników, bo mają doświadczenie z dwoma budynkami socjalnymi. Straszne miejsca, nie ma dnia bez interwencji policji. Ale tam z ludźmi się nie pracuje. Żyją w getcie, które ciągnie w dół. Podobna niewiara towarzyszyła projektowi Misja przeciwko eksmisji. Trwał od listopada 2010 do końca 2013 r. Chodziło o osoby, przeciwko którym toczyło się postępowanie komornicze. Asystenci odwiedzali je w zagrożonych eksmis